İki il əvvəl atam öləndə, milli yas mərasimlərimizin əsasında dayanan xeyli adətlərin gərəksizliyinin bir daha şahidi olmuşdum. Mövzuyla bağlı məqalə də yazmışdım və tanışların vatsapla, telefon zəngi ilə başsağlığı verməsinin yetərli olduğunu qeyd etmişdim. Çox sağ olsunlar ki, həmin yazıdan sonra xeyli tanışım anlayış göstərərək, sadəcə, vatsap üzərindən başsağlığı verməklə kifayətləndi.
Məsələ belədir ki, kimsə dünyasını dəyişəndə dəfn günü gələnlər, mütləq mərhumun bütün cümə axşamlarına – xüsusən, çox yaxın qohumluq əlaqəsi olmayanlar- gəlməyi də özlərinə borc bilirlər. Əslində isə yas sahiblərinin zəhləsini tökdüklərinin, mənasız söhbətləri və mənfi enerjiləri ilə narahat etdiklərinin, üstəlik, onlara görə süfrəyə əlavə xərc çəkildiyinin fərqində deyillər. Nəticədə bəzi qohumlarımızı mədəni, anlamayanları isə sərt şəkildə qandırıb ümumiyyətlə, ayaqlarını evimizdən kəsmişəm ki, bu bioloji ünsürlərlə daha üz-üzə gəlməyək.
Əslində çox ümud edirdim ki, pandemiya səbəbindən yas mərasimlərinin qadağan olunması bizim insanları necəsə tərbiyələndirəcək, onların ən azı virusa yoluxmamaq üçün müvəqqəti də olsa yas mərasimlərinə bağlılıqlarını, nəfs və həvəslərini cilovlayacaq. Həm də uydurduqları saysız yas mərasimi detallarının gərəksizliyini anlayacaqlar. Lakin bu, gözləntim doğrulmadı.
Çox təəssüf ki, əlimizdə korona daşıyıcısı olan xəstələrin virusa necə, hansı şəraitdə yoluxmaları haqda statistik məlumatlar yoxdur. Belə bir statistik araşdırılma aparılsa, çox güman ki, məhz yas mərasimlərində virusa yoluxanların sayı üstünlük təşkil edər. Çünki tanıdığım adamların yaxınlarının çoxu yas mərasimlərində yoluxublar. Yaxın dostlarımdan birinin xalası virusa yasda yoluxub, daha başqa bir neçə tanışımın da doğmaları həmçinin. Onu da nəzərə alaq ki, yasa toplaşanların əksəri 60 dan yuxarı, immuniteti zəif olan şəxslərdir. Bir neçə ay əvvəl isə qonşumuzda orta yaşlı bir kişi koronvirusdan dünyasını dəyişdi. Dəfn günü, üçü, cümə günləri də daxil olmaqla bütün yas mərasimlərinin şərtlərinə əməl olundu. Qohum-əqrəba töklüşüb gəldi, ağı deyən kim, yemək bişirən kim, bir-birinə sarılıb ağlaşan kim.
Baxmayarq ki, hökumət tərəfindən hər hansı mərasimin keçirilməsi qadağan olunub və baxmayaraq ki, insanlar yasda virusa yoluxma təcrübəsini yaşayırlar, amma yenə də mümkün olduğu qədər yasdan qalmırlar. Azərbaycanlıların yasa düşkünlüyü nəsə fərqli bir sosial fenomendir. Elə bir fenomen ki, heç bir qadağa, cəza, cərimə, mutasiya olmuş virus, həbs hədəsi işə yaramır.
Əlbəttə, başa düşürəm ki, yas mərasimləri kişilər, xüsusən, əyləncəsi məhdud olan qadınlardan ötrü kollektiv orgiyadır, informasya mübadiləsidir, dedi-qodu mənbəyidir, çoxdan görüşməyən qohumların görüş yeridir. Yəni əslində mahiyyətcə yasa getmək mənəvi borc anlamından çıxaraq, çoxtərəfli niyyətə çevrilir.
Üstəlik, yasın ədəb-ərkanla keçirilməsini milli-mənəvi dəyər kimi qavrayanlar mərasimə gəlməyənləri psixoloji basqıya məruz qoyur: onlara baş çəkməyən qohumlarına ultimatum göndərir, hörmətsizlik etdiklərini və bunu unutmayacaqlarını deyirlər və s. Anlada bilmirsən ki, filankəs yaşlı adamdır, riskli yaş qrupuna daxildir, asanlıqla yoluxa bilər, min cür xəstəliyi var və s.
Bütün hallarda ortada yas mərsimini sadələşdirən, müəyyən qadağalar tətbiq eləyən Naxçıvan təcrübəsi var. Ölkə üzrə yasla bağlı sərt islahatlar lazımdır: mərsiyə deməyi, mollaların moizələrini yasaqlamaq, cümə axşamlarını ləğv eləmək, dəbdəbəli ehsan süfrələrini yığışdırmaq, sadə çay süfrəsi ilə kifayətlənmək və s. Mental mədəniyyətimizdə yas elə bir qüdrətə malikdir ki, onun mənasız ənənələrini insanlara könüllü, maariflənmə yolu ilə tərgitmək mümkünsüz görünür, burda mütləq güc göstərmək lazımdır.