«Qanun»dan kənar tərcümələr

Mənim zəngin kitabxanam yoxdur. Çünki oxuduğum kitabları ya kiməsə bağışlayıram, ya da metro oturacaqlarına, parklarda skamyalara qoyuram. Avtoqraf yazılmış vərəqi bir qayda olaraq qoparıram ki, müəllif birdən kitabını küçədə tapanda aramıza qanqaraçılıq düşməsin. Etik normaları bu mənada gözləməyə çalışıram. Evimdə adətən kino və təsviri sənətə aid, eyni zamanda qeyri-sənət yönlü, amma maraqlı saydığım (bu, daha çox sosiologiya, hüquq, fəlsəfə kitabları ola bilər) kitabları saxlayıram.

Yerli nəşriyyatlarda çap olunan bir qism kitab var ki, onlar məişətdə funksionaldır. Misalçün, külək pəncərəni zərblə qapatmasın deyə, həmin kitablardan yararlanıram. Və ya otağın lampasını dəyişmək üçün ayağımın altına qoyuram.

Məişətdə istifadə etdiyim belə kitablardan biri, avstriyalı və britaniyalı yazıçı, kulturoloq, mütəfəkkir Elias Kanettinin iri həcmli sosial-fəlsəfi “Kütlə və hakimiyyət” əsəridir. Kitab “Qanun” nəşriyyatının sifarişi ilə tərcümə olunub. Bu kitabı və yenə də “Qanun” nəşriyyatının sifarişi ilə çevrilmiş Yuval Noah Hararinin “Sapiens / Bəşəriyyətin Qısa Tarixi” kitabını bir neçə il əvvəl rəfiqəm mənə hədiyyə etmişdi və 30 manat pul ödəmişdi. Üstəlik, rəfiqəm bu kitablardan özünə də almışdı və ümumilikdə 60 manat ödəmişdi.

Hararinin əsərinin pis tərcüməsinə görə (tərcümə Samir Bulutundur) oxuya bilmədiyimdən bir tanışıma verdim. Tanışım da həmin kitabı oxuya bilməyib qardaşına bağışlamışdı. Qardaşı yenə pis tərcüməyə görə oxuya bilmədiyindən kitabı zibil qutusuna yollamışdı.

Mən kitabların insanı dəyişə biləcəyi haqda nağıllara çox ümidli deyiləm. Əksinə olsaydı, kitab istehsalında əlləşib-vuruşan şəxslər qeyri-peşəkar tərcümələrlə orijinal, dünya miqyasında bestseller olmuş əsərləri zibilə çevirməyi, ağacların kəsilib ekologiyaya ziyan vurmasını özünə rəva bilməzdi.

Bugünlərdə zavallı Kanettinin “Kütlə və hakimiyyət” kitabını yenidən oxumağa cəhd göstərdim. Əsəri dilimizə Samir Bulut çevirib. Samir Bulutun bioqrafiysında “Qanun” nəşriyyatının sifarişi ilə müxtəlif profilli tərcümələri var: bədii ədəbiyyatdan tutmuş fəlsəfəyədək.

Normalda fəlsəfə, sosilologiya və digər sahələrə aid mətnləri həmin sahənin mütəxəssisi çevirməli, müəllifin yaradıcılığı haqda məlumatlı olmalıdır.

Ancaq “Qanun”un rəhbərliyi bu mənada oxucu qarşısında məsuliyyət hiss eləmir. Yaxşı, deyək ki, tərcüməçinin qeyri-peşəkarlığına göz yumduq. Heç olmasa, keyfiyyəti təmin etməkdən ötrü sahə üzrə elmi redaktor təyin edilməlidir. “Kütlə və hakimiyyət”in redaktoru isə Əziz Rzazadədir. Ə.Rzazadə peşəkar jurnalistdir, qəzetçidir, amma bu sahəninin mütəxəssisi olmadığından redaktələri işə yaramayıb.

Rus dilinə Kanettinin əsərini Leonid İonin çevirib. İonin sosioloq, politoloqdur. Fəlsəfə elmləri doktoru, professordur, onlarla elmi işi, araşdırması var və rus dilinə xeyli elmi əsər çevirib.

Qayıdaq Kanettinin azərbaycan dili tərcüməsinə. Dediyim qüsurlardan dolayı əsərin mahiyyətini anlamaqda çətinlik çəkdim və təbii ki, intellektual bazama nələrsə əlavə olunmadı. Deyəsən, Samir Bulutun heç özü də Kanettinin nə demək istədiyini anlamayıb. Sadəcə, sxematik tərcüməylə kifayətlənib. İoninin tərcüməsində isə ahəngdarlıq, fikirlərarası səliqəli bağlılıq, bəlli ritm var, cümlələr vurucu, konkret və dolğundur. Ən əsası əsərin energetikasını ötürə bilib.

Samir Bulutun çevirməsində isə cümlələr bir-birindən qopuq, pintidir, əlaqəsiz görünür, təəssürat buraxmır və artıq sözlər mahiyyəti anlamağa mane olur.

Konkret misallara müraciət edək:

“Bəlkə də ona görə ki, kütlə ənənəvi dinlərin məzmunundan tamamilə təmizlənib, bizim üçün onu təmiz şəkildə, yəni əvvəllər özünə qatmağa imkan verdiyi transsendent məna və məqsədlər olmadan, bioloji olaraq təmiz şəkildə müşahidə etmək daha da asanlaşıb”.

Fikri anlamaq üçün bir neçə dəfə oxumaq məcburiyyətində qalırsan. Tərcüməçi, əsəri çox güman ki, ruscadan çevirib. Orijinal mətn dildən dilə çevrildikcə, üslubu, özəllikləri dəyişikliyə məruz qalır. Üstəlik, əminəm ki, S.Bulut müəllifin üslubundan, pafosundan xəbərsizdir. Heç olmasa, uğursuz sintaksis mürəkkəbliyi saxlayıb abstrakt cümlə qurunca, fikri sadələşdirib iki yerə bölmək olardı ki anlaşılan olsun və nəticədə o, məişət tullantısına çevrilməsin.

Məsələn, təxminən belə:

“Bəlkə ona görə ki, kütlə ənənəvi dinlərin məzmunundan tamamailə təmizlənib və onu bioloji olaraq təmiz şəkildə müşahidə etmək daha asanlaşıb. Yəni onda əvvəllər özündə daşıdığı transsendent məna və məqsədlər yoxdur”.

Başqa misal:

“İnsan öz həyatı uğrunda nə qədər qızğın mübarizə aparırsa, ona hər tərəfdən mane olan digərlərinə qarşı mübarizə apardığı bir o qədər çox aydın olur”.

Bu cümləni anlamaq üçün rus versiyasına baxdım. Mətndə “öz həyatı uğrunda mübarizə” dırnaqda verilib. Bircə dırnaq işarəsi belə bütün məzmunu təyin edir. Ona görə daha dəqiq tərcüməsi belə ola bilər:

“İnsan “öz həyatı uğrunda” mücadilə etdikcə aydınlaşır ki, əslində ona hərtərəfli mane olanlara qarşı mübarizə aparırmış”.

Digər misal:

“Belə kütlərlərdə iştrak edənlərin duyduqları xüsusi ruhi vəziyyət bir qədər təbii görünürdü, çünki onlar müəyyən məqsəd üçün – dini mərasim, bayram, hərbi yürüş- bir yerə toplaşırdılar, məqsəd isə sanki əhval ruhiyyətə təsir göstərir”.

“Belə kütlə iştirakçılarının yaşadığı özünəməxsus ruhi vəziyyət təbii görünür; çünki onlar həmişə müəyyən məqsəddən ötrü – dini mərasim, bayram, hərbi yürüş- bir yerə toplaşırlar. Bu vəziyyəti isə məqsəd müəyyənləşdirir”.

Problem ondadır ki, əsərin pafosunu, intonasiyasını, üslubunu, kontekstini və ruhunu hiss etməyəndə ortaya bərbad nəticə çıxır. Ən əsası isə mətnə sevgi və həvəslə yanaşmaq lazımdır.

Azlogos-da Aygün Aslanlının çox keyfiyyətli tərcümələri yayımlanır. Aygünlə bu mövzuda söhbətləşəndə həmişə onun mətnə sevgisini, marağını hiss edirəm. Teymur Daiminin “Antixrist” filmi haqda yazdığı çətin mətnini tərcümə edəndə Aygün onun üslubunu, intonasiyasını dəqiqliklə saxlamışdı və buna görə müəllif ona təşəkkür də etmişdi.

…Hələ də bu kitablara xərclənən 60 manata heyifslənirəm. Halbuki, xərclənən pula ya əla qırmızı pomada, ya büstqalter, ya da bijuteriya almaq olardı.