Millət və bəşəriyyət

Milliyət — individual varlıqdır, ondan kənarda bəşəriyyətin mövcudluğu mümkün deyil. O  — həyatın ən dərin qatlarından gəlir. Millilik — dəyərdir, tarixdə yaradılan dinamik bir məsələdir.

Bəşəriyyət, milliyətin varlığı biçimində mövcuddur. Bu, heç də zooloji və ibtidai səviyyədə mütləq qarşılıqlı düşmənçilik və millətlərin bir-birinin kökünü kəsmə anlamına gəlməməlidir. Milliyət arxasında əbədi ontoloji təməl və əbədi dəyər daşıyan məqsəd durur.

Milliyət — varlığın individuallığıdır, varlığın ierarxik pillələrindən biridir; insan individuallığı və ya bəşəriyyət individuallığından fərqli, başqa pillədir, başqa dairədir, bir növ ümumiləşdirilmiş şəxsiyyətdir.

Bir zamanlar uzaq gələcəkdə xalqların ümümbəşəri qardaşlığı bərqərar olsa da, bu  — milli individuallıqların yoxa çıxmasına gətirməyəcək, onların təsdiqi olacaqdır. Bəşəriyyət  — müsbət birlikdir. Bu birlik, öz varlığı daxilində bütün reallıq pillələrini, milli individuallıqları, şəxsi individuallıqları söndürüb ləğv etsə, boş bir mücərrədliyə çevrilər.

İdeal cəmiyyət — individual şəxsiyyətlərin və individual millətlərin kamil və gözəl birgəyaşayışı kimi düşünülməlidir. Hər bir varlıq individualdır. Mücərrədlik  varlıq deyil. Mücərrəd və bütün konkret çoxluqdan azad edilmiş humanizmdə varlıq ruhu yoxdur, boşluq var. Bəşəriyyətin özü — konkret individuallığın ali ierarxik mərhələsidir, birləşmiş şəxsiyyətdir, abstraksiya deyil, mexaniki cəm deyil.

Bəşəriyyət — rəngarəng varlığın bütün individual mərhələlərinin söndürülməsi deyil, onların dolğunluğu və kamilliyidir.

Ümummilli, ümumbəşəri, kosmik və ta ilahi kamil vəhdət   — dünyada bütün individual məvcudluğun tam çoxluğunun ən ali və ən dolğun varlıq formasıdır. Hər bir millət, vahid və qardaşcasına birləşmiş bəşəriyyətin sərvətidir, onun yolunda duran bir əngəl deyil. Milliyət tarixi problemdir, sosial problem deyil; mücərrəd ictimaiyyətin yox, konkret bir mədəniyyətin problemidir.

Kosmopolitizm həm fəlsəfi, həm də həyati baxımdan tutarlı deyil. O — sadəcə bir abstraksiya və ya utopiyadır, hər şeyi konkret olan sahəyə mücərrəd kateqoriyaların tətbiqidir.

Kosmopolitizm öz adını doğrultmur, onun içində kosmik heçnə yoxdur, çünki kosmos da, dünya da konkret individuallıqdır, ierarxik pillələrdən biridir. Kosmopolit şüurda nə kosmos, nə də millət obrazı var. Özünü Kainatın vətəndaşı hiss etmək heç də milli hisslərin və milli vətəndaşlığın itirilməsi demək deyil. İnsan — kosmik, kainat həyatına bütün individual ierarxik pillələr və  milli həyat vasitəsilə qovuşur.

Kosmopolitizm — qardaşcasına birləşmiş vahid və kamil bəşəriyyət haqda  eybəcər və gerçəkləşməsi qeyri-mümkün olan arzudur; konkret canlı insanlığın mücərrəd utopiya ilə əvəz edilməsidir. Öz xalqını sevməyən və öz xalqının konkret obrazından xoşlanmayan insan, bəşəriyyəti də sevə bilməz, onun üçün bəşəriyyətin konkret obrazını da xoşlamaz. Abstraksiya abstraksiya törədir. İnsanı mücərrəd duyğular bürüyəndə, həyati, canlı-qanlı nə varsa, insanın nəzərindən yoxa çıxır.

Kosmopolitizm — individuallıq dəyərinin, bütün obraz və sifətlərin inkarı və sönməsidir, mücərrəd insan və mücərrəd bəşəriyyətin təbliğidir.

İnsan bəşəriyyətə mücərrəd insan kimi yox, milli individuallıq vasitəsi ilə, milli insan qismində daxil olur — rus kimi, fransız kimi, alman və ya ingilis kimi. İnsan, varlığın bütöv bir pilləsindən oppanıb keçə bilməz, belə olsa — o, yoxsullaşıb boşalar. Milli insan, sadə insandan daha kiçik yox — daha böyükdür, onda ümumi insan növü nəslinin cizgiləri və bir də individual-milli cizgilər var. Rusların, fransızların, ingilislərin, almanların və yerdəki bütün xalqıarın qardaşlığı və birliyini arzu etmək olar, lakin milli sima ifadələrinin, milli ruhani tiplərin və kültürlərin  yer üzündən silinməsini arzulamaq olmaz.

Tamamilə millilikdən arınmış insan və bəşəriyyət arzulamaq — bütöv dəyərlər və zənginliklər dünyasının sönməsinə susamaqdır.

Mədəniyyət heç vaxt mücərrəd-bəşəri olmamışdır, olmayacaqdır da. O, hər zaman konkret-insani, yəni milli, individual-xəlqidir və yalnız özünün bu keyfiyyətində ümumbəşəriliyə yüksələndir.

Tamamilə qeyri-milli, mücərrəd-bəşəri, xalqdan xalqa asanlıqla daşınan amillər— ən az yaradıcı olan amillərdir, onlar mədəniyyətin zahiri texniki tərəfidir. Mədəniyyətdə yaradıcı olan nə varsa — öz üstündə milli düha möhürünü daşıyır.  Möhtəşəm texniki kəşflər belə millidir, bütün xalqlar tərəfindən asanlıqla mənimsənilən dahi kəşflərin texniki istifadəsi yalnız qeyri-millidir. Elmi düha da, təşəbbüskar da, metod yaradan da millidir. Darvin ancaq ingilis ola bilərdi, Qelmqolç  xarakterik almandır. Mədəniyyətdə milli olan və ümumbəşəri olan bir-birinə qarşı qoyula bilməz. Məhz milli yaradıcılıq zirvələri ümumbəşəri məna daşıyır. Milli dahidə ümuminsani olan aşkarlanır, o, öz individual olanı ilə  universal olana daxil olur. Dostoyevski – rus dahisidir, milli obraz onun bütün yaradıcılığında əks edilibdir. O, rus ruhunun dərinliyini dünyaya açır. Lakin rusların ən rusu olanı da elə ən ümunbəşərisidir, rusların ən universalıdır. Dünyəvi, ümuminsani dərinliyi rus dərinliyindən aşkarlayır. Eyni sözləri hər bir dahi haqda da demək olar. O, hər zaman millini ümumbəşəri mənaya yüksəldir. Göte – mücərrəd insan qismində deyil, milli insan, alman qismində universal insandır.

Bütün dünyada varlığın yolu — individuallıqların, dünya iyerarxiyasının müxtəlif pillələrinin  mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəsidir, bir iyerarxiyanın — digərində, şəxsiyyətin — millətə, millətin — bəşəriyyətə, bəşəriyyətin — kosmosa, kosmosun — tanrıya kök salmasıdır.  Mükəmməl bəşəriyyətdə siniflərin və zorakı dövlətlərin yoxa çıxması düşünülə bilər, düşünülməlidir də, lakin millətlərin yer üzündən yoxa çıxmasını düşünmək mümkün deyil. Millət — dinamik substansiyadır, ötəri tarixi funksiya deyil. O, öz kökləri ilə həyatın sirli dərinliklərinə qovuşub. Milliyət  —varlığın müsbət anlamda zənginləşməsidir, bir dəyər kimi onun uğrunda mübarizə aparılmalıdır. Milliyətdən kənarda yaradıcılıq arzu etmək — böyük özünüaldatmadır. Tolstoyda milli olan nə varsa — müqavimətsizlik və digər ideyalarıı ilə birlikdə — özünü dərin milli, rus özəlliyi kimi biruzə verir. “Milli həyatdan uzaqlaşma” adı ilə tanınan “cтранничество» (piyada zəvvarlıq.–Tərcüməçi.) da rus milli ruhu ilə möhürlənmiş sırf rus hadisəsidir. Milliyəti formal inkar da milli ola bilər. Milli yaradıcılıq — şüurlu şəkildə, qəsdən milli olmaq demək deyil, o, sərbəst və öz-özünə yaranır.

Milliyəti müəyyənetmədə rasional çabaların hamısı əbəsdir. Milliyətin təbiəti heç bir rasional əlamətlərlə müəyyən edilə bilməz. Milliyyəti müəyyənləşdirmədə irqin, ərazinin,  dilin, dinin bu və ya digər rolu olsa da, tamamən müəyyənləşdirən  əlamətlər deyillər. Milliyət – mürəkkəb tarixi yaradılışdır, o — irq və tayfaların qan qarışması, öz taleyini bağladığı torpaqların sahiblərinin dəyişilmələri, bənzərsiz mənəvi sima yaradan ruhani-mədəni  proseslərdən yaranır. bBtün tarixi və psixoloji araşdırmalar nəticəsində milli individuallığın bütöv sirrini daşıyan bir ayrılmaz və qaçılmaz qalıq, çöküntü çıxır ortaya. Hər bir individual varlıq kimi, milliyyət də sirrli, mistik, irrasionaldır.

Avropa sivilizasiyası və ya beynəlmiləl sivilizasiya  deyilən şey mahiyyətcə fantomdur.  Ümumbəşəri — özünü ancaq milli biçimdə üzə çıxarır. Bəşəriyyət naminə Rusiyanın kosmopolitik inkarı — bəşəriyyəti qarət etməkdir.

Nikolay Berdyayev 

Rus dilindən (ixtisarla) çevirən: İlahə Ucaruh