Mədəniyyətlərin qloballaşması: zərurət yoxsa özünüməhv?

Yuxarıdan qloballaşma: Yeni Dünya Nizamına doğru 

Bütün tarix boyu bu və ya digər universal fikri bütün dünyaya yaymaq cəhdləri olub – bircə yeganə Həqiqəti bütün dünyaya yaymaq təkəbbürü ilə İmperiyaların, dini ekspansiyaların və totalitar siyasi rejimlərin meydana gəlməsi buna sübutdur. Lakin yalnız SSRİ və sosialist bloku dağıldıqdan sonra II minilliyin sonunda real qloballaşma mümkün olub. Mövzunun ətraflı analizi üçün məqalənin formatı məhdud olduğundan, birbaşa mətləbə keçərək,problemi d“yuxarıdan” qloballaşma və “aşağıdan” qloballaşmayadək qarşı- qarşıya qoyuruq. “Yuxarıdan” qloballaşma ABŞ-ın başçılığı ilə “qızıl milyard” ölkələrinin İntibah dövrünün rasional fəlsəfəsi bazasında formalaşmış sivilizasiya modellərini bütün dünyaya yaymaq cəhdləridir. Lakin yalnız ABŞ (“qızıl milyardın” digər ölkələri ilə birlikdə) qloballaşmanın subyekti statusunu özəlləşdirib. Qalan ölkələr isə, qloballaşmanın obyekti kimi çıxış edirlər. Qloballaşmanın alətləri transmilli korporasiyalar və beynəlxalq milliüstü iqtisadi strukturlardır. Onlar mahiyyətinə görə, sonuncuların fəaliyyətini, həm də “qızıl milyard” ölkələrinin dünyanın digər milli dövlətlərinin iqtisadiyyatına münasibətdə yırtıcı iqtisadi siyasətini hüquqi legitimləşdirirlər.Burada Dünya Bankı, Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT), Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və bir çox digərləri nəzərdə tutulur. 

Qeyd etmək lazımdır ki, diqqəti iki prinsipial qərb dəyərində cəmləşdirən xalis iqtisadi modeldir: neoliberalizm və azad bazar. Beləliklə, mədəni qloballaşma haqqında böyük düzəlişlərlə danışmaq olar – real qloballaşma yalnız iqtisadi qloballaşma ola bilər və bu, Ən Yeni dövrdə Kapitalın, demək olar ki, alternativsiz hakimiyyətini bir daha təsdiqləyir. Diqqətəlayiqdir ki, iqtisadi qloballaşma mədəni qloballaşmaya da gətirir. Belə ki, iqtisadiyyat yuxarıda göstərilən sivilizasiya modelinin sadəcə tərkib hissəsi deyil və buna görə də, ictimai həyatın bütün formalarını əhatə edərək, kompleks xarakter daşıyır. Qloballaşmanın məqsədi xalqlar arasında etnomədəni müxtəlifliklərin silinməsi, milli dövlətin (suverenliyin) “yumşaq” ləğvi və qərbləşdirilmiş kulturoloji modelin bütün dünya üzrə ekspansiyasıdır. Bir sözlə, planetdə yuxarıda göstərilən iki “iqtisadi” dəyərlə – neoliberalizm və azad bazarla izah edilə bilən “universal ümuminsanı dəyərlərin” hakimiliyi ilə Yeni Dünya Nizamının yaranması (“amerikasayağı demokratiya”). Müasir intellektuallar M.Hardt və A.Neqri özlərinin böyük səs-küyə səbəb olmuş “Çoxluq: imperiya dövründə müharibə və demokratiya” əsərlərində Yeni Dünya Nizamını “İmperiya” termini ilə əvəzləyirdilər və biz öz mətnimizdə bu termindən istifadə edəcəyik. 

2001-ci il 11 sentyabr tarixi qloballaşma strategiyasında dönüş nöqtəsi oldu. Bu tarixdən başlayaraq, ABŞ qloballaşma prosesini radikallaşdırdı və bu, prezident Buşun sentyabrın 20-də Konqresdə çıxışında əksini tapdı: “İndi regiondakı millətlərin hər biri qərar qəbul etməlidir. Siz ya bizimləsiniz ,ya da terrorçularla. Bu gündən başlayaraq, terrorizmi gizləyən və ya dəstəkləyəmə davam edən istənilən millət Birləşmiş Ştatlar tərəfindən düşmən rejim kimi nəzərdən keçiriləcək”. Bir sözlə, dünya bir saatın içində ağ-qaraya bölündü : bir tərəfdən, “qızıl milyard” ölkələri və “qızıl milyard” ölkələrinin siyasi-iqtisadi təzyiqlərinə tabe olmağa məcbur olan ölkələr, digər tərəfdən isə, “ümuminsani dəyərlərin” təcavüzkar diqtəsini qəbul etməyən regionlar. Sosial-siyasi məkanda məhz bu bölünmə nəticəsində, beynəlxalq terrorizm fenomeni – qloballaşma templərini belə sürətli edən o stimulyasiya reallığı meydana gəlib. 

“Beynəlxalq terrorizm nədir”? Yer kürəsinin dinc əhalisini hansısa korporativ merkantel maraqlara görə terrora məruz qoyan başkəsənlər dəstəsi, yoxsa dünya isteblişmentinin ali eşelonlarına inteqrasiya etmiş beynəlxalq mafiya qrupunun bənzəri? Diqqətlə müşahidə etdikdə aydın olur ki, “beynəlxalq terrorizm” qloballaşma memarlarının real terrorçulardan çox, İmperiyanın düşmənlərinin obrazını təsvir edən kifayət qədər hiyləgər konseptual kəşfidir. Qərb tərəfindən (ABŞ-ın başçılığı ilə “qızıl milyard” ölkələri) qurulmuş “Norma” (“amerikasayağı demokratiya”) mövcuddur. Bu “Normaya” uyğun gəlməyənlər – konkret şəxsdən (“virtual” Ben Laden”) bütöv ölkəyədək (“Yuqoslaviya, Əfqanıstan, İraq, İran, Şimali Koreya, bir sözlə, “şər oxu” ölkələri) hamı avtomatik olaraq terror subyekti olur və onlara qarşı zorakılığın bütün növlərindən istifadə edilir: beynəlxalq təcrid, iqtisadi təzyiq və nəhayət, birbaşa hərbi müdaxilə. Başqa sözlə, İmperiya qüvvələrinə tabe olmaq istəməyən “beynəlxalq hüququn” istənilən subyekti bundan irəli gələn bütün nəticələrə məruz qalmaqla, baykot elan ediləcək. 

Aşağıdan qloballaşma: “çoxluqların” müqaviməti 

Qloballaşmanın yuxarıda nəzərdən keçirilən modeli təkqütblü adını daşıyır. Əlbəttə ki, o öz suverenliyi ilə vidalaşmaq və transmilli şirkətlərlə “qızıl milyard” ölkələrinin xammal bazasına çevrilmək istəməyən müxtəlif ölkələrin müqavimətilə qarşılaşmaya bilməz. Lakin, İmperiyaya müqavimətin həqiqi subyekti müasir sosiologiyada (əsasən sol) “çoxluq” termini ilə ifadə olunmuş, marksizmin “proletariat” anlayışının yerinə gəlmiş çox sayda insanlardır. 

Bu termini M.Hardt və A.Neqri də tətbiq ediblər, İmperiyaya alternativ müxtəlif siyasi, sosial-ictimai təşkilatların, yaradıcı qrupların, submədəni cəmiyyətlərin və birliklərin tolerant, ədalətli, demokratik və multimədəni sosiumun qurulmasına yönəlmiş birliyi deməkdir. Bu brilik üstmilli şəbəkə strukturuna malikdir və buna görə də onu lokallaşdırmaq, demək olar ki, mümkün deyil. İndiki vəziyyətdə aşağıdan qloballaşmadan danışmaq olar: İmperiyanın qlobal nizam qaydalarının qəbul edilməməsi əsasında böyük insan axınlarının qeyri -formal birliyi, yeni sosial subyekti, kimi “çoxluq”. 

Beləliklə, müasir dünyada siyasi düzgünlük oyunları – insan haqları ilə bağlı alicənab bəyannamələr, çoxsaylı mədəni layihələr, tədbirlər və forumlar fonunda anaxronik xarakterli olsa da, “sinfi mübarizənin” kəskinləşməsi müşahidə edilir. XIX – XX əsrin əvvəlində sinfi mübarizə meydanında kapitalizm və proletariat əsas oyunçular idilərsə, hazırda bu, İmperiya və çoxluqdur. Dünyadakı təhlükəsizliyə cavabdeh BMT, ATƏT kimi arbitraj siyasi strukturlar isə, ABŞ-ın dünya hüququnu pozaraq etdiyi konkret hərəkətlərdən sonra öz funksional əhəmiyyətini itiriblər. Onlar tez-tez İmperiyanın alətləri kimi çıxış edir, guya “insan haqları”, “demokratiya idealları” və digər populist-demaqoq şüarlar uğrunda onun düşmənlərinə qarşı zorakılığını qanuniləşdirirlər. Müsbət an kimi isə, öz ekzistensial hüquqları – tarixi prosesinin tamhüquqlu subyekti olmaq hüququları uğrunda mübarizədə yer kürəsi əhalisinin geniş kütlələrinin “çoxluğun” şəbəkə strukturlarında birləşməsini göstərmək olar. 

Qərb dəyərlərinin Azərbaycan mədəniyyətinə təsiri 

Artıq deyildiyi kimi, SSRİ dağıldıqdan sonra Azərbaycan qloballaşma proseslərinə qoşulub. Hər şeyi yeyən İmperiya haqqında yuxarıda deyilənləri, həmçinin, Azərbaycanın, demokratiya təcrübəsi olmayan kiçik ölkə kimi, tarixən “neft klondaykı” olması faktını nəzərə alaraq, onun transmilli korporasiyalar və “qızıl milyard” ölkələrinin iqtisadi siyasətinin qurbanı olacağını güman etmək çətin deyildi. Ermənistanın Azərbaycanla müharibə nəticəsində, ikincinin Dağlıq Qarabağla birlikdə, öz ərazisinin 20 faizini itirməsi, çox şeydə təşəbbüsçüsünün, adətən düşünüldüyü kimi, yalnız Rusiyanın yox, bir çox aparıcı dünya dövlətlərinin hiyləgər geosiyasi kombinasiyaların nəticəsidir. Buna görə də, bədxahlıq mühasirəsində olan Azərbaycan (hələ ki, Gürcüstan istisna təşkil edir), öz maraqlarının müdafiəsi üçün Rusiya-İran geosiyasi oxu və Qərb maraqları arasında manevr etməklə, incə balanslaşdırılmış siyasət aparmağa məcburdur. 

Azərbaycanın müxtəlif səviyyəli diskussiya meydanlarında Qərbin Azərbaycan mədəniyyətinə təsiri və milli ənənələrin müdafiəsi haqqında müzakirələr öz aktuallığını itirmir. Bu diskussiyalarda əsas fikir belədir ki, qərb dəyərləri bizim mədəniyyətə ümumilikdə mənfi təsir göstərir, bizim ictimai şüurumuza Azərbaycan “mentalitetinə” yad olan konseptual elementlər gətirir. Bu diskussiyalar 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonar daha tez-tez aparılmağa başladı. Bununla əlaqədar bunları qeyd etmək lazımdır: Qərb dəyərlərinin guya bizim ənənəvi mədəniyyətimizə mənfi təsiri haqqında düzəlişlərlə danışmaq olar. Niyə? Ona görə ki, Azərbaycanda mötəbər ənənənin olması haqqında danışmaq olmaz. Dünyəviləşdirilmiş Qərb dəyərlərinin ekspansiyası yalnız Əfqanıstan, İran, Liviya, Pakistan və s. ənənəvi islam cəmiyyətləri üçün təhlükə törədir. Bu halda, həqiqətən də, müsəlman Şərqinin dərin dini doktrinalarının xristian post-xristian Qərbin təhrif edilmiş dünyəvi dəyərləri ilə toqquşması baş verir. Başqa sözlə, Ənənə dilinin Müasirlik dili ilə toqquşması. 

Azərbaycan yalnız nominal və tarixi baxımdan müsəlman ölkəsi hesab edilə bilər. Belə ki, ölkə ali hakimiyyətindən tutmuş, cəmiyyətin (müsəlman ümmətinin) hər bir üzvünün məişətinədək, bütün təbəqələrini əhatə etməli olan islam prinsiplərinin fəaliyyət forması arxasında gizlənib. Rusiya İmperiyasının, xüsusilə də SSRİ-nin tərkibində olduğu dövr Azərbaycanı, nə zamanlarsa ərazisində mövcud olan autentik ənənələrdən (zərdüştilik, xristianlıq, islam) heç birinin kök salmadığı dünyəvi dövlətə çevirib. 

Müstəqillik əldə edildikdən sonra Azərbaycan cəmiyyətində müşahidə edilən Ənənənin yenidən yaranması qismində “həqiqi” islam dəyərlərinə qayıdış tendensiyası, islamın birmənalı olmaması və onun müasir kontekstdə qəbul edilməsinə görə, kifayət qədər problemli xarakter daşıyır (aydındır ki, bu böyük dinin, müasir dünyanın çağırışlarına adekvat cavab verə bilməsi üçün, müasirliyə adekvat olan intellektual metoda ehtiyacı var. Bu metodun hazırlanması isə, sabahın məsələsidir). 

Müasir Azərbaycanda ənənə “mentalitet” anlayışına bərabər tutulub – araxik adətlər, milli vərdişlər, folklor ştampları və ənənənin necə olması haqqında təhrif edilmiş təsəvvürlərin parçaları olan keçilməsi çətin keyfiyyətlərin toplusu. Qərbin təsirini mühakimə edərkən, Azərbaycan mədəniyyətinin bir çox xadimləri qeyri-şüuri olaraq, qərb dəyərlərini Azərbaycanın kütləvi sosial səviyyədə itirdiyi mötəbər Ənənə ilə deyil, məhz bu “mentalitetlə” əlaqələndirirlər (bir qədər düzəlişlərlə, bu bütün qalan dünya üçün də ədalətli olur, belə ki, müasirliyin dili dövrümüzün əsas dilinə çevrilir, Ənənənin dili isə, sürətlə marginal zonalarda lokallaşır). Yəni, bu xadimlər anlamırlar ki, ənənənin saxlanmasından danışarkən, əslində, Azərbaycana qaranlıq Asiya ucqarından çıxmağa imkan verməyən tormoz olan “mentalitetin” toxunulmazlığından danışırlar (R.Bədəlova görə). 

Bu elə bir vəziyyətdir ki, bir tərəfdən, “qocalar” “mentalitet” haqqında danışır, digər tərəfdən isə, gənc nəslin əksər hissəsi (bu “mentalitetin” acığına) radikal şəkildə “müasirləşməyə” cəhd göstərir və postsovet Azərbaycanının kütləvi mədəniyyəti və şou – biznesi fenomenini yaradır. Bu kütləvi mədəniyyət və şou-biznes KİV vasitəsilə fəal şəkildə kütləvi şüura təsir edir. Prinsipcə, TV kanallarında göstərilənlər millətin mədəni və mənəvi səviyyəsinin göstəricisidir. Əlbəttə, azad bazarın diqtəsi və təcavüzkar kommersiyalaşmada özünü göstərən qloballaşmanın təsiri intellektual səviyyənin qəflətən düşməsinə, estetik zövqün pozulmasına və milli xarakterin daha bitərəf, infernal cizgilərinin qələbə çalmasına gətirib ki, bu da təəccüblü deyil. 

Ona görə ki, ekspert qiymətləndirməsi, dəqiq meyarlar və tənqidi diskurs olmadığı zaman (həmçinin, hər şeyin liberallaşmasının nəticəsidir), “xalqa” seçim etmək təklif ediləndə, sonuncu daha yüngül, səthi, qalmaqallı, kobud və iyrənc bir şeyi seçir: çirkli şayiələrin, sensasiyalar və s. yayılması. Belə vəziyyətdə ictimai həyatın əsas fiqurları intellektuallar və hətta siyasətçilər deyil, əksər gəncin özünü bənzətdiyi, nümunə götürdüyü şou-biznes təmsilçiləri olurlar. Bütün bu kütləvi mədəniyyət və şou-biznes vakxanaliyasının ciddi sosial problemlər və əhalinin həyat səviyyəsinin pisləşməsi fonunda cərəyan etməsindən, vəziyyət daha da dərinləşir. 

Belə vəziyyət, hər şeydən əvvəl, ölkənin siyasi-iqtisadi isteblişmentinə faydalıdır; əhalinin etiraz enerjisini udur və onun diqqətini öz hüquqları uğrunda mübarizədən yayındırır. 

Yalnız indi, III minilliyin əvvəlində bütün dünyanın intellektuallarının əksəriyyəti üçün mədəniyyətdə daha qalibiyyətli təzahürlərin kökünün kəsilməsinə yardım edən və əksinə olaraq, istedadsızlığın çiçəklənməsinə şərait yaradan neoliberal fikirlər və azad bazar fəlsəfəsinin məhvedici və anti-mənəviyyat xarakteri aydın olub. 

Beləliklə, bəzi mülahizələrin gedişində aydın olur ki, təkcə Qərb dəyərlərinin bizim mədəniyyətimizə təsiri (“qərb dəyərləri” – qeyri-müəyyən və şərti anlayışdır) haqqında deyil, elə qərb mədəniyyətinin özünün intellektual səviyyəsini azaltmış bazar iqtisadiyyatı və liberallaşmanın təsirindən danışmaq lazımdır. Sübhəsiz ki, bu qloballaşmanın azad bazarın alternativsizliyi və regionların milli xüsusiyyətləri nəzərə alınmadan bütün planet üzrə Kapitalın hakimiliyi fikrini yayan effektidir. Lakin Azərbaycan mədəniyyətinin bazar və Kapitalın təcavüzü qarşısında bu şəkildə kapitulyasiyası birinci növbədə, intellektualların sosial mühitdən çəkilməsi və onların passivliyi, ikinci növbədə isə, Qərbin neoliberal ideyalarını alternativsiz və müzakirəyə ehtiyacı olmayan kimi qəbul etmiş dövlət strukturlarının səhlənkarlıqları ilə qabaqcadan həll edilmişdi. 

Vəziyyəti nə xilas edə bilər? Yaranmış sosiomədəni vəziyyətin düzəlişi üçün, birinci növbədə, bizim mədəniyyətin düşdüyü böhranın aydın şəkildə dərk edilməsi və aktual vəziyyətin istisna olaraq məhz böhranlı və reqressivliyi etiraf edilməlidir. Yalnız bundan sonra hansısa addımlar atmaq olar. Görünür aşağıdakılar zəruridir: 

1. Müasir mədəniyyətin müxtəlif seqmentlərinin infrastrukturunu yaratmaq və müasirlik dilinin müasir dünya ilə əlaqə vasitəsi kimi mənimsənilməsi. 

2. Bu təcrübənin təkcə neoliberal deyil, sol radikal və qloballaşmaya əks strategiyalar daxil olmaqla, çox sayda digər alternativ strategiyaları özündə birləşdirməsinə görə, Qərb demokratiyalarının intellektual təcrübəsini öyrənmək. 

3. Mədəni, o cümlədən media sahəsində ekspert qrupu yaratmaq. Bu qrup çərçivəsində, mediyaya keyfiyyətsiz məhsulların buraxılmasına yol verilməməsi üçün,mədəni məhsulun peşəkar səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin aydın meyarları hazırlanacaq. Bir şeyi dərk etmək lazımdır – millətin mədəni sağlamlığı, nə az, nə çox, milli təhlükəsizlik məsələsidir.