Bu günlərdə dahi rejissor Georgi Daneliya dünyasını dəyişdi. Gürcü kinematoqrafı haqda çox deyilib, çox yazılıb, amma yaradıcılığının mərkəzinə bütün müsbət-mənfi tərəfləri ilə İnsanı qoyan (gülməli, gücsüz, zəif, axmaq, dəli-doğru, lakin insan), möcüzəli dünyaların yaradıcısı Daneliya həqəqətən də bir başqa sehrkar idi.

Vəfatəndan sonra haqqında çox danışılan Daneliya haqda mən də, illərlə paylaşmadığım bir xatirəni qələmə almaq istəyirəm.

İlk öncə deyim ki, bəzi istisnaları çıxmaq şərtilə (“Qəm yemə” və “Kin-dza-dza!”), onun bütün filmlərinin  heyranı olmuşam. “Uğur centlmenləri”, “Payız marafonu”, “Nastya”, xüsusən “Pasport” və “Орёл и решка” və daha nələr… Bu şedevrləri dəfələrlə yenidən və yenidən izləmək olar.

Lakin mənim üçün, bu qədər möhtəşəm filmlərin sırasından birinin – “Mimino”nun yeri tam başqadır. Fikrimcə, əgər Daneliya hətta “Mimino”dan başqa heç bir film çəkməsəydi belə, yenə də kino tarixinə qızıl hərflərlə adını yazacaqdı.

O filmin rəssam tərəfindən çəkilmiş afişasını yaşadığımız NZS məhəlləsində ilk dəfə məktəbdən geri dönərkən görmüşdüm. 1-ci sinifdə idik, bir neçə uşağı anası məktəbdən alıb geri qayıdırdı, əlvan rənglərlə “Мимино” yazılmış afişanı görcək anam başqa qadına dedi: «Deyəsən baxmalı kinodu, gürcülərlə ermənilər oynayır…»

O zaman gürcülərlə ermənilərin kim olduğunun dəqiq definisiyası mənim üçün çətin idi, sadəcə bizdən fərqli, yaxınlıqda yaşayan insanlar olduğunu bilirdim.

Filmə baxmağa getdik, o zaman NZS-də açıq yay kinoteatrı fəaliyyət göstərirdi, orada izlədik və əlbəttə, demək olar ki, heç nə başa düşmədim. Sadəcə helikopterdə qoyunların daşınması gülməli idi, sonra qoçlar bir-birinə kəllə vururdu. Baş qəhrəman da xoşuma gəlmişdi, amma onun başına gələnləri heç xoşlamadım. Telefonda sonralar məşhuri-cahan olmuş “Ларису Ивановну хочу!” ifadəsini deyib, sonra da “otval” almasını isə heç cür özümə sığışdıra bilmirdim.

Erməni dostu ilə bir yerdə getdiyi mənzildəki adamı niyə döydüyünü, xaricdən telefon açıb səhvən İsrailə düşəndə isə dəstəyin o başındakı həmsöhbətinin niyə ağladığını ümumiyyətlə anlamamışdım, amma məhkəmə səhnəsində hökm oxunanda Fruzik Mkrtçyanın çox üzvi şəkildə “ara vay vay vay” deyib başını əyməsi, baş qəhrəmanların restoranda bəhsə girib ləzginka oynaması, hətta hoteldə dava etmələri, sonra erməni dostunun yük maşını almasını eşidib bir yerdə oynamaları, maşının oğurlanmasını düşünüb vurnuxmaları səhnələri də çox məzəli idi, bizimkiləri xatırladırdı.

Filmdə Helikopterin zəncirlə bağlanması da, Zarbazan da xoşuma gəlmişdi. “Professor Xaçikyan” (məşhur “Dzer nmannere xaytarakumen Respublikain!” replikası) söhbətinin məğzini isə ümumiyyətlə tutmamışdım.

Bu 7 yaşlı sadəlöhv uşağın o filmdən baş kəsdirəcəyi qədərki təəssüratı idi. Xatirimdədir ki, kinoteatrdakı adamların da çox xoşuna gəlmişdi, hamı filmi müsbət dəyərləndirirdi, çünki koloriti və mövzusu bizlərə yaxın və doğma idi.  

1977-ci ildən zaman sürətlə adladı, hər şey dəyişdi – indi o dövrdən 40 ildən artıq bir zaman keçib, düşünmək belə qorxunc gəlir insana… Doğrudan da çox şeylər dəyişdi, amma “Mimino” filminə münasibət heç dəyişmədi. 21 il öncə isə, 1998-ci ilin yayında, o zamanlar tez-tez görüşdüyümüz akademik Azad Mirzəcanzadə bu film haqda maraqlı xatirələrini və nə qədər təəccüblü olsa da, filmlə olan «əlaqəsini» bizə danışmışdı.

Azad müəllim bu söhbəti edən zaman məclisdə dostlardan pianoçular Samir Mirzəyev və Rəşad Kazımov, o zaman Azad müəllimin köməkçisi kimi çalışan hüquqşünas Bəxşeyiş Əsgərov, bir də dünyasını dəyişmiş rəhmətlik dostumuz, klarnetist Nizami Zeynalovu xatırlayıram. Bəlkə başqa insanlar da vardı.  

Demək Azad müəllim nəql edirdi ki, Moskvada Daneliya ilə tanışlığı bu filmin çəkilişlərindən xeyli öncə baş veribmiş və onlar möhkəmcə dostlaşıblarmış. «Mimino» filminin ideyası və ssenarisi məşəqqətlər içində doğulurmuş, rejissor neçə dəfə əsas süjeti dəyişibmiş, ikinci qəhrəmanın Frunzik Mkrtçyan (ilk versiyada Yevgeni Leonov olmalı idi) olacağının qərarı veriləndən sonra isə, rejissor düşünür ki, əgər burada baş qəhrəmanların simasında bir növ Qafqaz xaqları təmsil olunacaqsa, o zaman bura hökmən bir azərbaycanlı obrazı, azərbaycanlı ilə epizod da daxil etmək gərəkdir.

Daneliyanın xatirələrində var ki, filmin ssenarisi (süjet tamam başqa idi) artıq hazır olan zaman Maqsud İbrahimbəyovla görüşür və bizim yazıçı ona süjetin öz variantını təklif edir. Yəni əyalətdə helikopterini oğurlamasınlar deyə zəncirlə pərçimləyən, böyük uçaqları xəyal edən kənd helikopterçisi haqdakı məlum xətti. Görünür Maqsudla olan ünusiyyətin təsiri ilə rejissor filmdə həm də həmyerlimizin obrazını yaratmaq istəyir və Azad müəllimi görən kimi sevincək ona bu haqda danışır.

«Mimino»dakı azərbaycanlı obrazı almasatan olmalı imiş. Bunu eşidən Azad müəllim rejissorun gözlədiyi kimi nəinki sevinir, əksinə çox bərk əsəbiləşir. «Znaçit, gürcü şturmandı, lyotçikdi, elitadı, erməni də «professor», sonra da azından şofer, bizimki də – almasatan? Olmaz!»

Azad müəllim danışırdı ki, bu söhbətdən bərk əsəb hissi keçirmişdi. Daneliya kimi məşhur bir rejissorun filmində o cür azərbaycanlı obrazı olması qəbuledilməz imiş. Məsələni həll etmək üçün akademik Moskvanın hansısa bahalı restoranlarından birində böyük bir ziyafət təşkil edir, oraya lazım bildiyi nüfuzlu azərbaycanlıları çağırır və rejissor da bu «razborkaya» dəvət edilir. Dostcasına yeyib-içilən məclisdə Daneliyaya necə lazımdı başa salırlar ki, azərbaycanlıların bu cür obrazını kinoda yaratmaq lazım deyil. Rejissor da təbii ki, razılaşır, daha nə deyəcəkdi ki?..

Beləcə bütün SSRİ və dünyaya növbəti dəfə «almasatan xalq» obrazı ilə çıxmaqdan xilas olduq. 

P.S. Amma indiyə kimi qərar verə bilməmişəm ki, bu bizim xeyrimizə oldu, yoxsa necə…