Koronavirusun ən ciddi təsir etdiyi sahələrdən biri də demoqrafik proseslərdir. Hazırda bütün dünya ciddi şəkildə xəstələnmə və ölüm statistikasını izləyir. Əlbəttə, Azərbaycan da bundan kənarda qala bilməz. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycanda müvafiq statistika o qədər də detallı və vaxtında aparılmır. Müqayisə üçün, qonşu Rusiyada hər ay açıq məlumatlar bazasına əsasən, bir ay əvvəl ölənlərin sayını yoxlamaq mümkündür. Müvafiq bazalar bir çox iri şəhərlərdə mövcuddur. Eyni zamanda məsələnin aktuallığını nəzərə alan Rusiya Səhiyyə Nazirliyi də periodik olaraq bununla bağlı çıxışlar edir. Nəticədə cəmiyyət koronavirusdan ölənlərin real sayının rəsmi elan ediləndən, ən azı, 2-3 dəfə çox olduğundan xəbərdardır (bu barədə bir qədər sonra). Azərbaycanda belə tədqiqatlar aparmaq çətindir.
Koronavirusla bağlı statistika dərc olunan dövrdən bir çox insan məndən belə bir ölüm statistikasının olub-olmadığını soruşurdu. Təəssüf ki, bu suala cavab vermək çətin idi. Düzdür, Dövlət Statistika Komitəsi hər ay “demoqrafik vəziyyət” adlı qısa bir məcmuə dərc edir. Lakin orada verilən məlumatlar əhatəli və detallı deyil. Buna baxmayaraq, koronavirusun və karantinin bizə necə təsir etdiyini müəyyən qədər öyrənmək olar.
Əvvəlcə ölüm statistikasını təhlil edək. DSK müvafiq məlumatları bir aylıq gecikmə ilə yerləşdirir (məsələn, biz iyuna aid məlumatları avqust ayında öyrənirik). Odur ki, indi biz 2014-2019 və 2020-ci ilin ilk yarısı üzrə aylıq ölüm statistikasını təhlil edə bilərik. Mövcud məlumatlar əsasında aylar üzrə ortalama ölüm sayını, həmçinin “artıq” ölüm sayını müəyyənləşdirmək mümkündür. Məhz bu “artıq” ölümləri, koronavirusun və ya karantinin nəticələri kimi təhlil etmək imkanımız var.
Burada bir haşiyə çıxaq: aylıq statistikanı təhlil edərkən bir neçə məqamı nəzərə almaq lazımdır. Birinci, aylar üzrə ölüm sayı bəzən çox ciddi dəyişə bilər, ancaq eyni zamanda illik say ciddi dəyişikliyə məruz qalmaya bilər. Amma əsas məsələ uçotdur. Yəni ölümlərin qeydiyyatı dərhal həyata keçirilmir. Bu proses bir gün də çəkə bilər, bir həftə də (səhiyyə nazirliyinin təsdiqi, sonradan ədliyyə strukturlarında qeydiyyat və s.).
Rəsmi məlumatlara görə, bu il nisbətən yaxşı başlayıb. Yanvar ayında Azərbaycanda 5177 ölüm faktı qeydə alınıb. Bu isə 2019-cu ilin göstərici ilə müqayisədə 5% azdır. Eyni zamanda 2014-2019-cu illər ərzində yanvar ayında ortalama ölüm sayı 5375 olub. Başqa sözlə, bu ilin yanvarında nisbətən az ölüm qeydə alınıb. Fevralda ölüm sayı artıq 5039-a çatıb, ancaq bu da orta göstəricilərlə müqayisədə çox deyil (2% artım).
Maraqlı proseslər mart ayından başlayıb. DSK-nın verdiyi məlumata görə, mart ayında 5792 ölüm faktı qeydə alınıb. Müqayisə üçün: 2019-cu ilin martında bu göstərici 4563, 6 il ərzində isə ortalama 4520 idi. Başqa sözlə, “artıq” ölüm 1272 təşkil edib. Bu rəqəmi koronavirusun adına yazmaq çətindir. Azərbaycanda ilk ölüm faktı fevral ayında qeydə alınıb. Amma martın sonuna kimi müvafiq faktların sayı gündəlik heç 60-ı keçmir. Hökumətin bu qədər geniş yayılmış epidemiyanı gizlətdiyini təsəvvür etmək çətindir. Odur ki, bunun niyə baş verdiyini anlamaq mümkün deyil. DSK ölüm səbəblərini yalnız ilin nəticələrinə görə dərc edəcək. Səhiyyə nazirliyi isə Azərbaycanda, deyəsən, ən qeyri-şəffaf qurumlar siyahısındadır və ümumiyyətlə, uzun müddətdir ki, özünü koronavirus söhbətlərindən uzaq saxlayırdı.
Ancaq, deyəsən, ölüm sayının mart ayında birdən-birə artması növbəti aylara təsir edib. Belə ki, aprel və may aylarında ölüm faktların sayı 6 illik ortalama göstəricidən aşağı idi. 2020-ci ilin aprel ayında 4511 (ortalama 5196), mayda isə 4294 (ortalama 4659) ölüm faktı qeydə alınmışdı. Digər tərəfdən aprel-may ayları Azərbaycanda sərt karantin dövrü idi. Ola bilər ki, bu dövrdə başqa səbəblərlə ölənlərin sayı azalıb (məsələn, açıq məlumatlara görə, 2019-cu ildə martın 23-dən mayın 2-ə kimi ölkə üzrə yol-nəqliyyat hadisələrində 77 nəfər ölmüşdüsə, 2020-ci ilin eyni dövründə bu göstərici 60 nəfər təşkil etmişdi).
Başqa tərəfdən, TƏBİB-in məlumatına görə, COVİD-19 diaqnozu təsdiqlənmiş və vəfat etmiş şəxslərin sayı fevral-may aylarında 63 nəfər olub. Ən çox ölüm sayı isə iyul (235) və iyun (150) aylarında qeydə alınıb. Bu yaxınlarda isə DSK iyun ayı üçün statistikanı dərc edib. Rəsmi məlumata görə, 2020-ci ilin iyun ayında Azərbaycanda 6203 ölüm faktı qeydə alınıb. Müqayisə üçün, 2019-cu ilin iyun ayında bu göstərici 4055, 2014-2019-cu illərdə iyun ayı üzrə 4040 təşkil edib. Başqa sözlərlə, bu ilin iyununda “artıq” ölüm sayı 2163 nəfər təşkil edib. Belə çıxır ki, artıq ölüm sayının yalnız 7%-i koronavirusun payına düşür. Bəs qalanları?
Bununla bağlı maraqlı nümunə göstərmək olar. Moskvada aprel ayı üzrə statistika dərc olunanda maraqlı bir fakt üzə çıxmışdı. Rəsmi məlumata görə, aprel ayında COVİD-19 xəstəliyi təsdiqlənmiş şəxslər arasında 636 nəfər vəfat etmişdi. Amma aprel ayı ərzində artıq ölüm sayı 1753 nəfər təşkil etmişdi. Odur ki, Moskva səhiyyə idarəsi rəsmi olaraq çıxış edərək bu statistikaya aydınlıq gətirmişdi. Onların verdiyi məlumata görə, sözügedən ölümlərdən 636-nın səbəbi bilavasitə COVİD-19 olub, lakin koronavirusa yoluxan və vəfat edən şəxslərin sayı bundan çoxdur. Belə ki, aprel ayı ərzində Moskvada ölən 169 nəfərdə koronavirus testi neqativ olsa da, kliniki göstəricilərə görə COVİD-19-a oxşayırdı. Bundan başqa 333 şəxs başqa xəstəliklərdən ölüb, amma həmin xəstəlikləri COVİD-19 kəskinləşdirib. 756 nəfərdə COVİD-19 olub, amma əsas ölüm səbəblərinə təsir etməyib (misal üçün, COVİD-19-u olan, ancaq intihar edən şəxslər və ya xəstəxanada partlayış zamanı ölənlər və s.). Daha 423 nəfərdə COVİD-19 əsas xəstəliyə təsir etməyib. Başqa sözlə, Moskvada bu və ya digər formada COVİD-19-a yoluxan və aprel ayı ərzində ölən şəxslərin ümumi sayı 2317 nəfər təşkil edib. Eyni statistika digər aylarda da təsdiqlənib. Yəni gündəlik təqdim olunan məlumatlar və faktiki reallıq arasında 3,6 dəfə fərq olub.
Azərbaycanda da belədirmi? Demək çətindir. Nə Səhiyyə nazirliyi, nə də Bakı Baş Səhiyyə İdarəsi bununla bağlı detallı məlumatlar vermir. Ona görə, reallığın necə olduğu məlum deyil.
Ölümün əks qütbündə yerləşən doğum sayında hər hansı ciddi problem yoxdur. Bəllidir ki, burada epidemiyanın təsirlərini müəyyənləşdirməkdən ötrü kifayət qədər zaman keçməlidir. Odur ki, karantinin və koronavirusun doğuma təsirini biz 2021-ci ilin ilk yarısında olan göstəricilərə əsasən müəyyən edə bilərik. Amma bu təsiri başqa cür də ölçmək mümkündür. Belə ki, rəsmi məlumatlara görə, Azərbaycanda uşaqların 85%-i və ilk uşaqların 75%-i rəsmi nikahda doğulur. Yəni nikahların azalması sözügedən göstəricilərə təsir göstərə bilər. Elə rəsmi statistika da nikahların azaldığını göstərir. Belə ki, yanvar-fevral aylarında bu göstəricilər 2019-cu ildəkindən fərqlənmirdi. Amma artıq martda ölkə üzrə 3976 nikah qeydə alınmışdı. 2019-cu illə müqayisədə bu, 978 nikah azdır. Növbəti aylarda isə daha ciddi azalma baş verib: aprel ayında 1611 (2019-cu ilin aprelində 5082), may ayında 1596 (5411) və iyun ayında 2507 (5707) nikah qeydə alınıb. Ümumi olaraq 2020-ci ilin ilk yarısında nikahların sayı 40% azalıb. Yeri gəlmişkən, boşanmaların sayı isə yalnız 14% azalıb.
Beləliklə, rəsmi məlumatlara əsasən, karantin dövründə rəsmi ölüm faktlarının sayının artdığını müşahidə edə bilərik. Yeri gəlmişkən, karantinin doğulanların sayına təsiri olmasa belə, 2020-ci ilin aprelində bu istiqamətdə də ciddi azalma müşahidə olunub.
Nəticə: 2020-ci ilin ilk yarısında ölüm sayı 7% artıb, doğum sayı isə 11% azalıb. İlk uşaqların böyük hissəsinin rəsmi nikahda doğulduqlarını nəzərə alsaq, 2021-ci ildə Azərbaycan daha ciddi azalma ilə üzləşməsi mümkündür. Bunun əsas səbəbi isə bu ilin ilk yarısında nikah sayının 40% azalması ola bilər. Başqa sözlə, 5 aylıq karantin demoqrafik vəziyyətə təsirsiz ötüşməyəcək.