İnsan, bir növ kimi yox ola bilər

O, zamanımızın ən dəyərli düşünürlərindən biridir. Dövlət başçıları və böyük dünya markalarının sahibləri, onun fikirlərinə önəm verirlər. Yuval Nuh Hərari – 43 yaşlı israil tarixçisi, Qüds Yəhudi universitetinin professoru, “Sapiens, insanın qısa tarixçəsi” və digər dünya bestsellerlərinin müəllifidir.

Aparıcı: Cənab Hərari, təşəkkür edirik ki, bizimlə söhbət etmək üçün vaxt tapdınız. Gəlin söhbətə elə mərclə başlayaq. Avropada parlament seçkiləri ərəfəsində, bütün dünya bu seçkiləri müzakirə edir. Siz nəydən mərc gələrdiniz ki, 15 il sonra Avropa Birliyi hələ də mövcud olacaq?

Hərari: Bilmirəm. Bir tarixçi kimi deyə bilərəm ki, belə məsələlərdə gələcəyi proqnozlaşdırmaq mümkün deyil. Tarixdə gözlənilməz dönüşlər tez-tez baş verir. Elə tarixi xarakterizə edən ən etibarlı xüsusiyyət də məhz belə gözlənilməz dəyişikliklərdir. 1989-cu ildə şərqi Avropada baş vermiş inqilablardan bir neçə ay əvvəl bu hadisələr heç kimin ağlına belə gəlməzdi. Daha 5 il əvvəl isə belə fikirlər ümumiyyətlə elmi-fantastika kimi qəbul olunardı. Avropa Birliyi ilə də belə. Onun taleyini qabaqdan görmək mümkün deyil. Mən ümud edirəm ki, seçicilər doğru qərar qəbul edəcəklər və Avropa Birliyini qoruyub saxlayacaqlar. Çünki bu təkcə  Avropada sülhün qorunması və Avropanın çiçəklənməsi üçün yox, həmçinin bütün dünyada sülhün və inkişafın irəliləməsi üçün vacibdir.

A: Siz öz kitablarınızda qlobal problemlərin, yalnız qlobal əməkdaşlıqla həll oluna biləcəyi barədə danışırsınız. Amma indi belə görünür ki, qlobal əməkdaşlıq o qədər də asan məsələ deyil. Bütün Avropada millətçilik meylləri artıb. Sizcə bunun səbəbi nədir və bu çağırışlara cavab nə olmalıdır?

H: İnsanlar başa düşməlidirlər ki, onlar hal-hazırda 3 əsas təhlükə ilə üz-üzədirlər və bu problemlər milli səviyyədə həll oluna bilməz. Onlar yalnız qlobal formatda aradan qaldırıla bilər. Bu təhlükələr nüvə müharibəsi, iqlim dəyişiklikləri və texnoloji böhrandır. Sonuncu təhlükə xüsusən süni intellektin və bio-mühəndisliyin inkişafı ilə bağlıdır. Yəni süni intellekt və bio-mühəndislik insan varlığı anlayışının sonunu gətirə bilər. Bunun da qarşısının alınmasının yeganə yolu qlobal əməkdaşlıqdan keçir. Əgər biz süni intellekt və ya genetika sahəsində bir-birimizlə yarışa girsək, bu insan sivilizasiyasının sonuna gətirəcək. Yəni bu yarışı kimin qalib gəlməsindən asılı olayaraq, nəticədə hamımız uduzacağıq.

A: Binar təfəkkür və millətçilik təhlükəli ola bilərmi?

H: Millətçiliyin yaxşı və pis tərəfləri var. Millətçilik insan tarixinin ən pozitiv tapıntılarından biridir, amma onun qorxlu tərəfləri də var. Millətçiliyin xeyirli tərəfi odur ki, o, milyonlarla bir-birinə yad insanı birləşdirir və bir-birinə yardım və əməkdaşlıq etməyə sövq edir. Amma bu medalın o biri tərəfi, başqa millətlərə nifrətdir. Məncə millətçiliyin mahiyyəti bu deyil. Dünyanın müxtəlif yerlərində yaranan bir çox münaqişələrin əsas səbəbi odur ki, insanlar bir-birinə qayğı göstərmək əvəzinə, başqalarına nifrətə köklənirlər. İnsanlar var ki, rüşvətə bulanıblar. Deyək ki, səhiyyə sistemindən pul oğurlayırlar və onlar həqiqətdə öz həmvətənlərinin maraqlarına xidmət etmirlər. Amma eyni zamanda onlar özlərini böyük vətənpərvərlər kimi təqdim edirlər. Niyə? Çünki onlar xaricilərə nifrət edirlər.

A: Çoxu, etibarlı mənbələrin hazırladığı xəbərləri oxumaqdansa, öz inandıqları həqiqətləri müdafiə etməyə üstünlük verir. Bəzi liderlərin önəmli suallardan qaçaraq, Corc Soros, Fətullah Gülən və ya liberallar kimi günah keçisi axtardığı bir dünyada, rasional müzakirələrə qayıtmağın yolu nədir?

H: Bu yeni bir şey deyil. Belə şeylər həmişə olub. Günümüzün yeniliyi isə inanılmaz güclü və yeni texnologiyalardır. İnsan diqqətini cəlbetmə və bundan sui istifadə texnologiyalarından danışıram. Hazırda qarşılaşdığımız ən ciddi təhlükələrdən biri ondan ibarətdir ki, yeni texnologiyalar insanın zəif xüsusiyyətlərindən sui istifadəyə imkan yaradırlar. Bu gün bizim əlimizdə insanın ən zəif nöqtələrini asan müəyyən etmək üçün güclü texnologiyalar var. Biz nə hiss edirik, nəyə nifrət edirik – bütün bunları müəyyənləşdirmək və bunun sayəsində insanın diqqətini lazım olan istiqamətə yönəltmək üçün əlimizdə hər cür texniki imkanlar var. Bu cür texnologiyaların daim etibarlı nəzarətdə saxlanmasının əhəmiyyəti ondadır ki, insan şüurunun sui istifadəsinin qarşısı alınsın. Başqa sözlə, insan diqqətinin yanlış yönə istiqamətləndirilməsini əngəlləmək imkanımız olsun.

A: Qorxursuz ki, Oruel stilində diktatorlar geniş spekrtli şəxsi məlumatlardan öz maraqları naminə sui istifadə edə bilərlər?

H: Çox qorxuram. Düşünürəm ki, bu gün müasir texnologiyalar, tarixdə heç vaxt olmayan qədər totalitar rejimlər yaratmağa imkanlar açır. Söhbət hətta Çorc Oruelin təsəvvür elədiyi rejimlərdən də daha ekstremal rejimlərdən gedir. Oruelin təqdim etdiyi totalitar rejim insanı hər addım başı izləsə də, bu izləmə yalnız ətraf aləmdə həyata keçirdi. Siz nə edirsiniz? Hara gedirsiniz? Kiminlə görüşürsünüz? Nə danışırsınız? və s. Müasir texnologiyaların köməyi ilə isə insanların 24 saat rejimində nəinki ətraf aləmdə, həmçinin onların daxilində nəyin baş verdiyinin izlənməsi mümkündür. Biometrik cihazlar, süni intellektin və bio texnologiyanın köməyi ilə bunu rahat eləmək mümkündür. Məsələn Çində artıq elə məktəblər var ki, orada şagirdlər biometrik qolbağlar gəzdirirlər. İndi onlar deyirlər ki, bunu tədris prossesinin yaxşılaşdırılması üçün istifadə edirlər. Orda müəllim bilir ki, şagird yatırmı, darıxırmı və ya hansısa məsələdə çətinlikmi çəkir? Amma eyni texnologiyadan siyasi məqsədlərlə də istifadə etmək mümkündür. İndi hazırlanmaqda olan cihazların yanında 20-ci əsrin Stalin, Hitler və Mao kimi ən qanlı diktatorları, uşaq oyuncağı olacaqlar.

A: Əgər yeni texnologiyalardan istifadə edərək öz ömrünü uzadan və qalan “yararsız kütlədən” kölə kimi istifadə edən bir elita formalaşsa, bu bizi hansı təhlükəylə üz-üzə qoya bilər.

H: Əgər biz yeni texnologiyalardan düzgün istifadə etməyi öyrənməsək, nəticə sizin dediyiniz kimi olacaq. Biotexnologiyalar, azsaylı elitanı üstinsan xüsusiyyətləri ilə təmin edəcək. Eyni zamanda çoxluğu təşkil edən insanlar onlardan geri qalacaqlar. Yəni insan sivilizasiyasının növlərə ayrılması baş verəcək. Beləliklə tarixdə ilk dəfə varlıların kasıblardan bioloji olaraq fərqlənməsi baş verəcək. Tarixin ən möhtəşəm bərabərsizliyi yaranacaq. Bir çox peşələr aradan qalxacaq, amma onların yerinə yeniləri də yaranacaq. İş yerlərinin olmaması çox da böyük problem olmayacaq. Əsas problem, insanların yenidən ixtisaslaşması olacaq. Adamlar gərək öz ixtisaslarını dəyişməyi bacarsınlar. Dayanmadan yeni ixtisaslara yiyələnə bilsinlər və ömür boyu öyrənməyə alışsınlar. Müasir təhsil sistemi insanları buna hazırlamır.

A: Sonda bir neçə şəxsi sual vermək istərdim. Bir İsrail vətəndaşı kimi sizin fikirlərinizə daim partlayan roket və sirena səsləri necə təsir edir?

H: Mən bu səsləri hər gün eşitmirəm. Bu hərdən bir baş verir. Qəzada baş verənlər həqiqətən də orada yaşayanlar üçün dəhşətlidir. İsraildə isə insanlar əsasən adi həyatlarını sürdürürlər. Bu əlbəttə ki, mənim fikirlərimə təsir edir. Düşünürəm ki, nəticədə mən bir çox məsələlərdə sadəlöhvlükdən xeyli uzaqlaşmışam. Əgər mən San Fransiskoda, Koliforniyada yaşasaydım, onda bəlkə məsələlərə daha nikbin baxardım. Hə, texnologiyalar gözəldir. Gör nə qədər faydalı tərəfləri var. Amma siz İsraildə yaşayırsınızsa, anlayırsınız ki, insanın da çoxlu qaranlıq tərəfləri var.

A: Siz hər il uzun müddətli meditativ inzivaya çəkilirsiniz. Bundan sonra normal həyata qayıtmaq necə olur?

H: Hər şey elə tez dəyişir ki… Texnologiyalar, siyasət… İndi heç vaxt olmadığı kimi, mütəmadi fasilələr etmək vacibdir. Ətraf dünyadan tamamilə təcrid olmaq, özünə zaman ayırmaq, özünü həqiqətən tanımaq vacibdir ki, bu məsələlər ətrafında dərindən fikirləşə biləsən. Bizim həqiqətən də çox az vaxtımız qalıb. Gələn bir neçə ildə biz gərək insan sivilizasiyanın ayaqda qalması üçün çox önəmli qərarlar verək. Bizim indi əlimizdə güclü yaradıcı və dağıdıcı qüvvələr var. Onlarla necə rəftar etməyə allahlar yox insanlar qərar verməlidirlər. Mən bu yaxında Facebook qurucusu Mark Zukerberq və Avstriya kansleri Sebastian Kurzla görüşmüşdüm. Onlarla görüşdən aldığım əsas təəssürat o oldu ki, bu adamların heç nəyə vaxtı yoxdu. Onların vaxtı yoxdu ki, sadəcə otursunlar, rahat olsunlar və dərin düşünsünlər. Çünki onlar hər an bu və ya digər böhranın aradan qaldırılmasına tələsirlər. Məsələlərə qlobal prizmadan baxmağı isə unudurlar.

A: Cənab Hərari, söhbət üçün təşəkkür edirik.

Euronews