Azərbaycan dilində “başlıq” sözü fərqli anlamlarda işlədilir – baş örtüyü, yaxud sərlövhə, məqalənin adı kimi.
Bu sözün anlamlarından biri də vaxtilə xalq arasında geniş yayılmış ənənə ilə bağlıdır: ərə verilən qızın ata-anasına tədarük və cehiz düzəltmək üçün oğlan tərəfindən ödənilən pul. “Yolpulu”, “südpulu” kimi sinonimləri də var.
Günümüzdə bu ənənə böyük ölçüdə aradan qalxıb, yaxud formasını dəyişib. Sevən cütlüklərin bir-birinə qovuşmasında başlıca əngəllərdən biri olaraq uzun illər tənqid hədəfinə çevrilən başlıq məsələsinə görə dara düşənlərdən biri Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucularından və aparıcı simalarından, eləcə də aydınlanma tariximizin öncüllərindən Əlimərdan bəy Topçubaşov olub.
Qarşı tərəfdə isə başqa bir görkəmli aydınımız vardı – Həsən bəy Zərdabi! Günümüzün pəncərəsindən baxdıqda təəccüblü görünür: çünki Zərdabi kimi irəligörüşlü, maarifçi təfəkkürlü bir şəxsiyyətin başlıq səbəbilə qızının Əlimərdan bəylə evliliyinə əngəl yaratması həqiqətən qəribədir.
Yaxşısı budur, lap əvvəldən başlayaq.
Həsən bəy qızı Pəri xanımın təhsil almasını çox istəyirdi. Lakin Azərbaycanda qız məktəbi yox idi. Odur ki, məcbur olub Pəri xanımı Tiflisə aparmışdı. Pəri xanım buradakı rus gimnaziyasında təhsil almışdı. O, bu gimnaziyada oxuyan ilk azərbaycanlı qızlardan biri idi.
Pəri xanım təhsilə marağı, eləcə də gözəlliyi ilə həmin vaxt 30 yaşında olan Əlimərdan bəyin diqqətini çəkir. Onların tanışlığı sevgiyə çevrilir. Evlənmək qərarına gəlirlər. Qızının Əlimərdan bəyə sevgisini eşidən Həsən bəy Bakıdan Tiflisə gəlir. Topçubaşovla tanış olur. Onun rəftarını, dünyagörüşünü bəyənir.
Lakin gənclər talelərini birləşdirməyə qərar verincə gözlənilməzlik yaşanır: Həsən bəy Topçubaşovdan başlıq istəyir.
Əlimərdan bəyin tələb olunan pulu ödəmək imkanı yoxdu.
Pəri xanım məsələdən hali olunca atasının istəyinə qarşı çıxır və Topçubaşovla evlənməkdə israr edir. O, qızların əşya kimi satılmasına qarşı idi, dövrü üçün adi sayılan bu ənənəni olduqca zərərli hesab edirdi.
Nəhayət, 1893-cü il dekabrın 31-də Əlimərdan bəylə 20 yaşlı Pəri xanım evlənirlər.
Hənifə xanım indiyədək naməlum qalan səbəbdən iştirak edə bilmədiyi toyun üstündən çox keçməmiş qızından məktub alır.
Pəri xanım anasına ünvanladığı məktubda mərasimin gözəl keçdiyini vurğulayır və bircə ona təəssüflənirdi ki, Hənifə xanım toyda olmayıb.
Pəri xanım kəbin mərasimi yaranan anlaşılmazlıqdan da yazır. Bildirir ki, sən demə, atası Əlimərdan bəydən 10 min pul tələb edibmiş. Əlavə edir ki, sevdiyi insanın bu məbləği ödəməyə imkanı çatmayıb. “Mərdan bəy mənə bildirdi ki, pula görə evlənməyi təxirə salmaq olmaz. Əziz anam, bir halda ki, mən əvvəl-axır ərə getməliydim, onda qoy bu insan başqası yox, elə sevdiyim adam olsun” – Pəri xanım yazırdı.
İki il sonra Topçubaşov da Hənifə xanıma məktub ünvanlayır. Ona “Əziz ana” deyə xitab edir, qızının taleyi üçün narahat olmamasını istəyir. Hənifə xanımı arxayın salır ki, Pəri xanıma sevgisi hər gün daha da artır. Üstəlik, bu sevgisi ilə qayınanasının da rəğbətini qazanacağına ümid etdiyini bildirir.
Məktubdakı aşağıdakı sətirlər isə xüsusilə diqqət çəkir: “Bu gündən əziz Pərim mənim ideyalarımın qayəsini, zəhmət və məqsədini təşkil edərək mənim həyatımı bəzəyəcək, bizə müqəddəs amallarımızın birgə həlli yolunda daha çox güc verəcək, cəhalət qaranlığında çapalayan bədbəxt müsəlmanlarımızın maarifləndirilməsi kimi şərəfli bir işin həyata keçirilməsinə kömək edəcək”.
Əlimərdan bəyin həmin məktubu Tiflisdən Bakıya yollaması səbəbsiz deyildi. Hənifə xanım Həsən bəydən fərqli olaraq kürəkənini tanımırdı, buna görə də qızının gələcəyi baxımından əndişəli idi.
Sonralar Əlimərdan bəylə Bakıda görüşdükdən sonra Hənifə xanım bu təşvişinin yersiz olduğunu anlayacaq, qızının sakit və xoşbəxt ailə həyatına görə fərəh hissi keçirəcəkdi.
Topçubaşov nəinki həyat yoldaşının təhsilini Peterburqda davam etdirməsinə yardımçı olacaq, Həsən bəyə də arxa duracaq, onların qayınata-kürəkən qohumluğu əqidə yoldaşlığına çevriləcəkdi. Belə ki, yaradıcılarından və redaktorlarından olduğu “Kaspi” qəzetinin nəşrinə Zərdabini də cəlb edəcək, onun mütərəqqi fikirlərindən, təcrübəsindən gen-bol yararlanacaqdı.
Haqqında danışdığımız xoşbəxt ailə həyat Topçubaşov qürbətdə, sülh konfransına gedib geri qayıtmaq imkanı tapa bilmədiyi Parisdə dünyasını dəyişənə – 1934-cü ilədək davam edəcək, özü ilə birgə apardığı Pəri xanım isə sevimli həyat yoldaşından sonra 13 il yaşayacaq və bu müddətdə Əlimərdan bəyi bir an olsun belə unutmayacaq, hər yadına düşəndə, adı çəkiləndə doluxsunacaqdı…
Hələ evliliklərindən iki il sonra, 1895-ci ildə Topçubaşov Hənifə xanıma ünvanladığı məktubda Pəri xanımı özünün “xilaskar lövbəri” adlandırmışdı. Tarix Əlimərdan bəyin yanılmadığını göstərdi: həyat yoldaşı onun çətin anlarında yalnız buraxmadı, işlərində yaxından kömək etdi. Hər ikisi yüksək hüquq təhsili aldığından çox vaxt sənədlərin hazırlanmasında Pəri xanım həyat yoldaşına yardımını əsirgəmirdi.
İndi onlar Paris yaxınlığındakı Sen-Klu məzarlığında yanaşı uyuyurlar.
Gəl gör ki, bu sarsılmaz sevgi tarixçəsi Həsən bəyin tələb etdiyi başlıq səbəbilə yaşanmaya da bilərdi…