Bilənlər bilir, bilməyənlərə qısaca deyim ki, son aylar böyük ispan rejissoru Luis Bunuelin xatirələrini azərbaycan dilinə tərcümə edirəm. Ümumiyyətlə, memuar ədəbiyyatından çox xoşum gəlir. Xüsusilə, yaşlı sənət adamlarının. Yaşlanmış sənət adamlarının, yazıçı, filosofların memuarları adətən çox səmimi olur. Bu yaşda onları daha reputasiya, gülməli, qeyri-ciddi görünmək qorxusu narahat etmir və adamlar özlərini rahat buraxa bilirlər.
Səmimiyyətlə dolu xatirələr silsiləsindən J.J. Russonun “Etiraflar”ı, Markesin bütün memuarları, Baninin “Qafqaz günləri” və “Paris Günləri” ağlımda qalanlardı. Həmçinin, hazırda çevirməsi ilə məşğul olduğum “Mənim son nəfəsim” – Bunuelin xatirələri.
Bu mətnləri maraqlı edən tək şey, sənətkarların yaşlandıqca qələm işində peşəkarlaşması deyil. Eyni zamanda, uşaqlığını, gəncliyini yazanda, onlar indiki vaxtlarında, həyat təcrübəsinin onlara verdiyi bir olğunluq, müdriklik və obyektivliklə öz uşaqlıq, gənclik ehtiraslarına soyuq başla baxa, yeni kriteriyarlarla dəyərləndirə bilirlər. Onların öz həyatlarına, o hadisələrə tərəfsiz, aydın baxışları, səmimi analizləri çox maraqlı olur, anlayırsan ki, belə bir tərəfsiz dəyərləndirmə bacarığına sahib olmaq üçün adam gərək həm çox şey yaşasın, həm yaşadıqlarına rahat baxa bilmək üçün dərin bazaya sahib olsun, həm də hoqqabazlıq etməyəcək qədər daxilən rahatlana, özündən əmin ola bilsin.
Təəssüf ki, bütün sadaladıqlarım bizim yaşı artıq memuar yazacaq səviyyəyə gəlib çıxmış qələm, sənət adamları ilə bağlı demək mümkün deyil. Məsələ, təkcə səmimiyyət məsələsi də deyil əslində. Azərbaycanda həyatları olduqca zəngin keçən, Sovet və müstəqillik dövründə yaşayan, iki dövrün ikisində də yaşayıb yaratmış nə qədər adam ölüb getdi. Özlərindən sonra heç bir memuar, mətn buraxmadan. Habil Əliyev, Yaşar Nuri, Siyavuş Aslan, İlhamə Quliyeva kimi (ağlımda qalanlardan) nə qədər adam nə qədər şey yaza bilərdi. Axı onlar təkcə sovet dövrünü görməmişdilər. Onlar sovet dövrünün nə qədər vacib adamlarını tanımış, onlarla ünsiyyətdə olmuş, nə qədər ölkə gəzmiş, nələr yaşamaışdılar. Amma bizim sənət adamlarında ümumiyyətlə yazmaq ənənəsi, mədəniyyəti olmadığından, o qədər maraqlı hekayətlərin burulğanından keçmiş bu adamlar heç nə olmamış kimi, ölüb getdilər.
İndi ölkədə Nisə Qasımova, Zeynəb Xanlarova, Flora Kərimova kimi nəhəng sənət adamları var. İlahi haraları gəzməyib, kimləri görməyib, nələr yaşamayıblar bu adamlar? Hanı onların yazdıqları, hanı onların memuarları, kitabları? Məsələ səmimiyyət məsələsidirmi? Mentalitetdənmi qorxurlar? Öz dövrlərinin əxlaqda, geyimdə, davranışda inqilabçıları olmaq onlara utancmı verir indi? Məsələ təkcə budurmu? Düşünmürəm.
Məsələ təkcə utanmaq olsaydı, Flora Kərimova kimi agbirçək bir sənətkar 20 ildir, sidik içdiyini və ailə üzvlərinə də sidik içirdiyini (aman allahım, ölmək istəyirəm) belə rahatca deməzdi. Deməli, utanıb, çəkinib eləmirlər, məsələ başqadır.
Yoxdur bu adamlarda öz yaşadıqlarını tarixin, dövrün prizmasından dəyərləndirib, sənətkar baxışı ilə baxmaq bacarığı, aydın başla analiz etmək bacarığı. Yoxdur! Bunun üçün onlar ömürləri boyu mütaliə etməliydilər, dövrlərinin müasirləri ilə kulturoloji müzkirələr aparmalı idilər, dünya ilə tanış olmalı idilər. Bizsə mətbuatda, televiziya programlarında bu sənətkarların ancaq məişət atışmalarını, xırda intriqalarını oxumuşuq.
İllər əvvəl deyəsən azərbaycan televiziyasının çəkdiyi bir veriliş vardı. Sadə bir dekor, iki kətil, üz-üzə oturmuş Flora Kərimova və İlhamə Quliyeva. Nə danışırdılar öz dövrlərinin nəhəngləri, böyük, ecazkar səsləri olan bu iki sənətkar? Hansı sənət müzakirəsi, hansı estetik mübahisə gedirdi onların arasında. Bilirsiniz nədən danışırdılar? “Sən çoxlu brilyant taxırsan!”, “Sənin də brilyantların az deyil, amma bicliyindən taxmırsan!”
Bax, bu idi iki böyük sənətkarın dialoqu.
Kül bizim başımıza.
Əslində, yazı belə isterik alınmaya da bilərdi, amma etiraf edim ki, Bunuelin aşağıdakı parçasından sonra, Flora Kərimovanın “Mən sidik içirəm” etirafı doğrudan da o qədər gülməli göründü ki, özümü saxlaya bilmədm.
“Yayda, nahar sonrası saatlarda, istinin dözülməz dərəcədə artdığı, boş küçələrdə ancaq milçəklərin vızıldaşdığı vaxtlarda, biz parçasatanın dükanına toplaşıb, o illərin “erotik” jurnallarına (allah bilir, o jurnallar bura necə gəlib çıxmışdı) baxırdıq. «Оha de Parra» ya «КDT» kimi jurnallarda o vaxt bizi vəcdə gətirən naturalistik reproduksiyalar, bu günkü erotik şəkillərlə müqayisədə adamı mələk məsumluğu ilə təəccübləndirə bilərdi. Bu şəkillərdəki qadınların ancaq ayağının ya da döşünün bir hissəs açıq olurdu. Amma bu qədəri belə bizim xəyallarımızı və hisslərimizi vəcdə gətirməyə bəs edirdi. O vaxt cəmiyyətdə qadınlarla kişilərin tamamilə bölünməsi bizim dumanlı istəklərimizi daha da itiləyirdi. İndi, ilk seksual hisslərim yadıma düşəndə, burnuma parça qoxusu gəlir…”
