“Feminizm liberal bir məsələ deyilmi?”
Sualı şərtləndirən müəyyən haqlı səbəblər var. Məsələn, zənn edildiyi kimi ilk feministlər sosialist yox, fərdiyyətçi və liberal idi. Feminizm dalğaları barədə Charlotte Kroløkke və Anne Scott Sørensen tərəfindən ortaq yazılan məqalədə, “birinci dalğa feminizmin, sənaye cəmiyyəti və liberal siyasət kontekstində yarandığı və 19-cu əsrin sonu və 20-ci əsrin əvvəlində erkən dövr sosialist feminizmdən əlavə həmçinin liberal qadın haqları hərəkatları ilə əlaqəli olduğu” qeyd edilir. Bununla yanaşı, anlayışlar qarışmasın deyə feminizm dalğaları mövzusuna keçməzdən əvvəl bir və bəlkə ən vacib suala da cavab axtarmalıyıq: “hansı feminizm?”
Feminizmin liberal versiyası kimi, məşhur sosialist və radikal növləri də mövcuddur. Lakin mən bu yazıda, bəzi hallarda fərdiyyətçi və libertarian liberalizm olaraq da adlandırılan (klassik) liberal feminizə aydınlıq gətirməyə və daha sonra yazının başlığındakı zərurəti əsaslandırmağa çalışacam.
İlk öncə liberal feminizm nədir? Ən sadə tərifi ilə, feminist nəzəriyyənin fərdiyyətçi şərhidir. Liberal feminizmin əsas tələbi, cinsi imtiyazların olmadığı hüquqi sistem təsis etməkdir. Əgər fərdlər qanun qarşısında eyni haqlara sahib olmalıdırsa, deməli qadınlar da kişilər kimi fərd olmalı, qanun qarşısında azad fərdlər olaraq nəzərə alınmalı və kişilərlə eyni haqlara sahib olmalıdır. Bununla birlikdə, liberal feministlər azadlığı fərdi muxtariyyət olaraq dəyərləndirir və bu yanaşmadan yola çıxaraq, məcburi bir iyerarxiya yaradan (məsələn, patriarxat) dövlətin qadınların başda bədənləri olmaqla, özlərinin verməli olduğu qərarlara müdaxiləsinə şiddətlə qarşı çıxırlar.
Azadlıq, fərdi haqlar üçün prioritetdir, lakin tibbi dərmanlar kimi bu “siyasi dərman”ın da özünə görə əks təsiri var: fərdi məsuliyyət. Belə ki, liberal feminizmdə qadınların öz həyatları üzərində tam məsuliyyətə sahiblik iddia etməsi məcburi tələbdir. Hətta liberal feminizmin şəxsi məsuliyyətə olan güclü vurğusu, onu digər kollektivist motivli feminizmlərdən ayıran vacib bir xarakteristika kimi qarşımıza çıxır. Məsələn, qadınların cəmiyyətdəki rolunu möhkəmləndirmək barədə hələ 1991-ci ildə yazdığı məqaləsində Barbara Rowland-Serdar, qadınların ailədaxili mühitdə öz yerini tutması üçün öz həyatlarına dair məsuliyyət iddia etmələrinin necə lazımlı olduğundan yazırdı.
Klasik liberalizmin fərd ilə dövlət arasında da müşahidə edilən gərgin münasibəti, sözü gedən siyasət fəlsəfəsinin feminist şərhində də istisna təşkil etmir. Patriarxiya ilə mübarizədə elə məhz dövlətlə sövdələşmə məsələsində liberal feminizm sosialist feminizmdən fərqlənir.
Çünki liberal feminizm, tələb olunan sosial dəyişikliklərə gedən yolda dövləti çox da əlverişli partnyor, vasitə hesab etmir. (Qeyd etmək istəyirəm ki, Azərbaycanda buna yaxın mövqeni, son parlament seçkilərində namizəd olan libertarian hüquqşünas Səməd Rəhimli, məişət zorakılığına qarşı necə mübarizə aparmaq lazım olduğuna dair çıxışında müdafiə edirdi.) Əgər məqsəd ümumən patriarxiyadan xilas olmaqdırsa, ailə patriarxiyası qədər dövlət patriarxiyasına da qarşı mübarizə aparılmalıdır. Libertarian Feministlər Asossasiyasının icraçı direktoru olan müəllif və aktivisit Sharon Presley, libertarian feminizmin səciyyəvi fərqini belə izah edir:
“Feminist filosof Gloria Jean Watkins feminizmi patriarxiyaya, hər növ patriarxal zülmə və bütövlükdə boyunduruğa son qoymaq məqsədi daşıyan hərəkat kimi xarakterizə edir. Libertarian feministlər bu məsələ ilə razıdırlar. Ancaq bir problem var. Əgər feministlər “bütövlükdə zülmün hər növünü” rədd etmək istəyirlərsə, libertarian feminist perspektivdən, zorakı dövlətdən istifadə edərək patriarxiyanın dağılmasını müdafiə etmək bu məqsədə ziddir. Biz, zorakı dövləti, patriarxiyanın başqa bir növü olaraq görürük. İndiki kimi, əksəriyyətlə kişilərdən ibarət və ya qadınlar ilə kişilər arasında bərabər bölünmüş olması, hökumətin mahiyyətini dəyişmir. Fitri zorakıdır.”
Digər yandan, dövlətdən gözləntiyə dair konsensus daha çox hüquq ətrafındadır. Özündə cinsiyyətçilik ehtiva edən paternalist və əxlaqi qanunlar, dövlət gücünün ədalətsiz istifadəsi olaraq dəyərləndirilir və qadınların həyatları üzərində nəzarəti artırdığı üçün ləğvi fərz hesab edilir. Əvvəl də qeyd etdiyim fərdi muxtariyyətin, şəxsi həyat üzərində fərd yoxsa dövlət nəzarəti dilemmasında əhəmiyyəti daha da artır. Azadlığı fərdi muxtariyyət ilə əlaqələndirən liberal feminizmə əsasən, bu muxtariyyət, (seksual alış-veriş də daxil olmaqla qarşı tərəfin də razılığı ilə kiminləsə seksual münasibətə girmək, abort haqqı və digər seksual məsələləri əhatə edən) seksual muxtariyyəti və (seksual təcavüzkarlığa qarşı odlu silah daxil olmaqla) özünümüdafiə haqqını ehtiva edir. Bu baxımdan, yetkin fərdlər arasında razılığa əsaslanan istənilən cinsi seçimə dövlət müdaxiləsinin olmaması ideyası üzərində formalaşan Azad Sevgi Hərəkatında (Free Love Movement) libertarianların da yetəri qədər təmsil olunması təəccüblü deyil.
Onu da qeyd edim ki, seks işçiliyi və pornoqrafiya məsələsində də liberal və radikal feministlər arasında kəskin fərqlənən baxış bucaqları mövcuddur. Belə ki, radikal feministlər, pornoqrafiya istehlakının təcavüz də daxil olmaqla qadınlara qarşı bir çox zorakılıq hallarına səbəb olduğunu iddia edir, hətta radikal feminizm tərəfdarı, siyasi nəzəriyyəçi və aktivist Robin Morgan, öz kitabında “pornoqrafiyanın nəzəriyyə, təcavüzün isə praktik hal” olduğunu yazır (radikal feminizm həm də seks işçiliyinə şiddətlə qarşı çıxır). Liberal feministlər isə pornoqrafiya üzərində əlavə hansısa hüquqi məhdudiyyətin olması fikrini əksəriyyətlə rədd edir. Bu rəddi, hər bir halda sonda qərarın şəxsin özü tərəfindən verilməli olduğunu nəzərdə tutan fərdi haqlar prinsipinə sədaqətin təcəssümü saymaq olar. Həmçinin;
“Dövlət tərəfindən tətbiq olunan əxlaqçılıq, biz feministlərə özümüzü təmsil etməkdə ehtiyac duyduğumuz psixoloji, siyasi və etik əraziləri tapmaqda mane olur”
— Drucilla Cornell, At the Heart of Freedom (Feminism, Sex and Equality)
Bu iki feminizm növü arasındakı ziddiyyət də özünəməxsus səviyyədə kəskinliyi ilə fərqlənir. Gordon Graham, radikal və liberal feminizm arasındakı münasibəti tədqiq etdiyi məqaləsində, əslində radikal feminizmin kişilərə və qadınlara qarşı bərabər davranıldığı liberal dünyanın dəyərlərinə və məqsədlərinə şübhə ilə yanaşdığını və ya ən azından liberal feministlərin qəbul etdiyi fundamental dəyərləri sorğuladığını bildirir.
Gələcək perspektivə dair liberal feminizmin əlini gücləndirən digər bir arqument isə, qoyulan hədəflərə nə dərəcədə nail olunmasıdır. Nyu York Universitetindən Sosiologiya və Qadın Araşdırmaları üzrə professor Judith Lorber, feminizm növlərini və onların feminist dəyişikliyə verdiyi töhfələri ayrı-ayrı tədqiq etdiyi məqaləsində, liberal feminizmin siyasi bir təcrübə olaraq hansı uğurlara imza atdığını bu cür təsvir edir:
“Liberal feminizmin əsas töhfəsi, müasir cəmiyyətin qadınlara qarşı hansı səviyyədə ayrı-seçkilik etdiyini göstərməsidir. [Liberal feminizm] ABŞ-da qadınların vaxtilə kişilərin üstünlük təşkil etdiyi peşə və ixtisaslara girməsinin önündəki bir çox maneəni aradan qaldırmağa müvəffəq oldu, əmək haqqı tərəzisini bərabərləşdirməyə kömək etdi və abort ilə digər reproduktiv hüquqları qanuniləşdirildi.”
Qadınların iqtisadiyyatda roluna dair fikirlər isə, iqtisadi baxışları bir-birilə təzad təşkil edən sosializm və liberalizm kimi siyasi ideologiyaların feminist şərhində də özünü büruzə verir. Belə ki, liberal feminizm adətən qadınları –iqtisadi fəaliyyətlər də daxil olmaqla– təbii hüquqa istinadən qanun qarşısında bərabərlik prinsipi ilə tənzimləndikdən sonra iqtisadi azadlıq qazanmış fərdlər olmağa təşviq edir. Bu anlayış, müasir dünyada anladığımız halı ilə klassik liberalizmin qurucularından sayılan iqtisadçı və mütəfəkkir Ludwig von Mises tərəfindən təqdim olunan konsepsiyaya əsaslanır:
“Siyasi azadlığın iqtisadi azadlıq olmadıqda qorunub saxlana biləcəyi fikri (və əksi) bir illüziyadır. Siyasi azadlıq, iqtisadi azadlığın təbii nəticəsidir. Təsadüfi deyil ki, kapitalizm dövrü həm də xalqın hakimiyyəti dövrünə çevrilib.”
— Ludwig von Mises, Planning for the Freedom (Let the Market System Work)
Digər yandan, sosialist feminizmdə bərabərlik fikri sosio-iqtisadi termin olaraq qarşımıza çıxır və son mərhələdə mülkiyyət haqlarının və bu haqların yaratdığı iqtisadi münasibətlərin tamamilə ortadan qaldırılması şərtilə qadınların tam mənada azad ola biləcəyinə dair mülahizə ilə nəticələnir.
Kapitalist sistemin qadınlar baxımından daha problemli nəticələri olduğu barədə sosialist analizlərə qarşı yetəri qədər bitərəf tənqidlər də var. Edward Shorter, qadınlar baxımından kapitalizmi təhlil etdiyi məqaləsində, ənənəvi “əxlaq” iqtisadiyyatından qadınların sosial status baxımından ən yüksək səviyyədə itki yaşadığını və kapitalizm vasitəsilə kişilərlə aralarından sosial bərabərsizliyin xeyli dərəcədə azaldığını irəli sürür və bu iddianı qəbul etmək üçün heç də tamamilə kapitalizm müdafiəçisi olmağın şərt olmadığını əlavə edir. Özünü libertarian feminist adlandırmaqla birlikdə, əsas xətt (mainstream) feminizm barədə mübahisəli fikirləri səbəbilə anti-feminist feminist olaraq adlandırılan sosial tənqidçi Camille Paglia, Sex, Art and American Culture kitabında kapitalizmin qadınlara necə şərait yaradıb fürsətlər tanıdığını sərrast formada belə ifadə edir:
“Bir akademik kimi onu da bilirəm ki, müasir müstəqil qadını var edən kapitalist Amerikadır. Tarixdə qadınların geyim, davranış, karyera və cinsi oriyentasiya baxımından seçim azadlığı heç vaxt bu qədər çox olmayıb.”
Qlobal kapitalizmin vüsət aldığı dünyamızda abortun (hətta hələ də qadağan olunan ölkələrdə belə) qadınlar üçün getdikcə daha etibarlı və əlçatan olması barədə The Economist jurnalında dərc olunmuş yazı, sitatın haqlılığını bir daha sübut edir.
Son dövrlərdə feminist hərəkat üzərindən kapitalizmə qarşı yönələn tənqidlər isə adətən kapitalizmin korporativ tərəfini hədəf alır. Korporasiyaların feminist hərəkatlara dəstəyi səmimi dəyərləndirilmir və korporativ sosial məsuliyyətlilik adı altında həyata keçirilən sosial layihələrin iş dünyasının “günah çıxarması” olduğu deyilir. Bu məsələdə daha irəli səviyyəli tənqidlərə Elisabeth Prügl, neoliberalizmin korporativ sosial məsuliyyətlilik müstəvisində feminizm ilə necə qarşılıq əlaqədə olduğuna dair araşdırmasında cavab verir. Müəllifə görə, şirkətlərin qadınları xüsusi olaraq nəzərə alıb, bu istiqamətdə sosial layihələr həyata keçirərək investisiyalar etmələri, habelə feminist reklam çarxlarına yer vermələri son nəticədə şirkətlərlə birlikdə qadınlar üçün də müsbət nəticələr doğurur. Bu prosesə (feminizmin neoliberalizasiyasına) qarşı çıxan digər feminist ənənələri isə müasir dünyanı anlamamaqda və nəticə etibarilə keçmişə qayıtmaq arzusunda ittiham edir:
“Bu tənqidlərdə müəyyən nostalgiya var — sosialist feminizmə və radikal feminizm hərəkatının ilkin, pak halına. Belə nostalgiyalar müxtəlif səbəblərdən problemlidir. […] köklərə qayıtmaq arzusu, sadəcə dövlətlərin deyil, […] beynəlxalq təşkilatların, qeyri-hökumət təşkilatlarının və getdikcə artan özəl şirkətlərin də idarəetmə üsullarının qloballaşma vasitəsilə böyük ölçüdə dəyişdiyi dünyanı görməzlikdən gəlir.”
Liberal feminizmin iqtisadi yanından əlavə haqqında danışmaq istədiyim bir məsələ daha var: qadınların silah daşıma haqqı. Hansı ki, düşünürəm iqtisadi azadlıqla birlikdə silah daşıma haqqına sahib olmaqla, feminist hərəkatın prioritet olaraq müəyyənləşdirdiyi problem olan qadınlara qarşı məişət zorakılığının birdəfəlik ortadan qaldırılması da mümkün olardı.
Qadınlar arasında özünümüdafiə tədrisi uğrunda fəaliyyət də artıq mövcuddur. Özünümüdafiə haqqının silahlı olmasının isə öz növbəsində müəyyən zərurətləri var. Məsələn, Amerikada 2001–2010 illəri arasında atış təlimlərində iştirak qadınların sayının 46.5% artaraq 4.89 milyona çatdığı və bu artışa əsas səbəb kimi, hər ehtimala qarşı keçmiş ərlərindən özlərini qorumaq məqsədilə evdə silah saxlamaq istəyənlərin çoxaldığı bildirilir. Necə ki, qadının iqtisadi azadlığı zərurət yaranarsa boşanmanı asanlaşdırır, eynilə evlilik ərzində və boşandıqdan sonra qadının silah daşıması özünümüdafiə haqqı baxımından çox əhəmiyyətlidir. Bu səbəblə, feminist hərəkatın gündəminə almalı və uğrunda mübarizə aparmalı olduğu ideallar sırasında silah daşıma haqqı da olmalıdır.
Son olaraq, qeyd etmək istədiyim bir məsələ daha var. Deborah Siegel, feminizmin müasir tarixi barədə olan kitabında, feminizmin gələcəyinə dair fərdiyyətçi portret ərsəyə gətirməkdən ötrü, feminist mesajları mühafizəkar nəslin gənc nümayəndələrinə xitab edəcək formada tərtib etməyin vacibliyindən yazır. Buradan yola çıxaraq, bu yazını bir sevgi məktubu kimi, ölkədə son illərdə yüksəlişə keçən feminist hərəkata ithaf edirəm.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
Graham, G. (1994). Liberal vs Radical Feminism Revisited. Journal of Applied Philosophy, 11(2), 155–170.
Kroløkke, C. & Scott Sørensen, A. (2006). Three Waves of Feminism: from Suffragettes to Grrls. in Gender communication theories & analyses: From silence to performance (pp. 1–24). Thousand Oaks, CA: SAGE Publications, Inc.
Lorber, J. (1997). The Variety of Feminisms and Their Contributions to Gender Equality. BIS Verlag.
McElroy, W. (1998). Individualist Feminism: The Lost Tradition: Rediscovering a deep, rich history. FREEMAN-NEW YORK-FOUNDATION FOR ECONOMIC EDUCATION-, 48, 494–499.
Prügl, E. (2015). Neoliberalising Feminism. New Political Economy, 20(4), 614–631.
Rowland-Serdar, B., & Schwartz-Shea, P. (1991). Empowering Women: Self, Autonomy, and Responsibility. Western Political Quarterly, 44(3), 605–624.
Shorter, E. (1976). Women’s Work: What Difference Did Capitalism Make?. Theory and Society, 3(4), 513–527.
