Və ya “Müsibəti-Fəxrəddin”in davam edən tarixiçəsi
Azərbaycan ədəbiyyatı və teatrı tarixinə ilk faciə kimi düşən “Müsibəti-Fəxrəddin” 1896-cı ildə qələmə alınıb. Bu əsər Azərbaycan aydınlanma hərəkatının manifesti kimi qəbul edilə bilər: müəllif həmin faciədə cəhalətin, nadanlığın bir insanı hansı dəhşətli, dözülməz aqibətlə üz-üzə qoya biləcəyini göstərməyə çalışmışdı.
Əslində isə söhbət bir fərdin timsalında bir xalqdan gedirdi.
Faciənin baş qəhrəmanı Fəxrəddin – humanizmə, maarifçiliyə can atan azərbaycanlının XIX yüzillikdə (elə ondan sonrakı onilliklərdə də!) ümumiləşdirilmiş obrazı idi.
Bu obraz, məsələn, Kefli İsgəndər qədər məşhurlaşmadı, populyarlaşmadı. Ona görə yox ki, Fəxrəddini yaradan qələm (Nəcəf bəy Vəzirov) Kefli İsgəndəri yaradan qələm (Mirzə Cəlil) qədər xəlqi deyildi.
Bəlkə də ona görə ki, Fəxrəddin – Kefli İsgəndərin başlanğıc nöqtəsi, bir növ, “doğuluşu” idi. Həyatı faciəvi şəkildə nöqtələnməsəydi, Fəxrəddin yəqin elə Kefli İsgəndər olacaqdı.
Sözarası:
Faciə nədir?
Ədəbiyyatşünaslıq nəzəriyyəsinə görə, faciə – həyatdakı barışmaz ziddiyyətlərdən, xarakterlərin, ehtirasların kəskin toqquşmasından və çox vaxt qəhrəmanın ölümü ilə nəticələnən əhvalatlardan bəhs edən dramatik əsər, elmi dillə desək, tragediyadır.
Faciənin ilk nümunələrini qədim yunan dramaturqları Esxil və Sofokl yaradıblar. Yazımızın lap əvvəlində də qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan yazılı ədəbiyyatında ilk faciə N.Vəzirovun “Müsibəti-Fəxrəddin”idir.
İlk mənzum faciəmizi Hüseyn Cavid yaradıb: “Ana”.
İlk tarixi faciəmizi isə Nəriman Nərimanov yazıb: “Nadir şah”.
Kimdir Fəxrəddin?
Bu suala ən qısa, lakonik cavab Abdulla Şaiqdən gəlmişdi. O yazırdı ki, “Fəxrəddinin faciəsində mən o zaman bir çox qabaqcıl görüşlü, irəliyə, maarifə, mədəniyyətə doğru can atan gənclərin faciəsini gördüm”.
Lakin gəlin biz daha ətraflı cavab tapaq: həqiqətən kim idi Fəxrəddin?
O, zadəgan sinfinə mənsubdur, lakin demokratik görüşlüdür, irəli fikirlidir, elə buna görə də mühafizəkar mülkədar, mürtəce fikirli Rüstəm bəylə toqquşur.
Rüstəm bəy zülmü, ədalətsizliyi, qoluzorluluğu, harınlığı, bir sözlə, maddiyyatı təmsil edir. Heç bir mənəvi dəyər daşımır. Heyvani hisslərlə yaşayır.
Rüstəm bəy özündən varlı və güclü heç kimi qəbul etmir, ona salam verməyən adamları belə, ən ağır, amansız şəkildə cəzalandırır.
Oğlu Rəşidin qətlinə görə “qan düşməni” – Fəxrəddin bəyin atası Heydər bəyi öldürtdürür, anasını döydürür, bacısını zorla gətirib digər oğluna arvad edir. Lakin ürəyi yenə soyumur, Fəxrəddini aradan götürmək fikrinə düşür. Yalnız bundan sonra dinclik tapacağını fikirləşir.
İntiqam hissi gözlərini elə tutur ki, digər oğlu Mahmud bəyi də bu işə qoşur və onun ölümünə səbəb olur.
Fəxrəddin isə xarakter etibarilə Rüstəm bəylə daban-dabana ziddir. Xaricdə yüksək təhsil alıb, bu zaman gözləri tamamilə açılıb, humanist, maarifçi ideyalar onu fərqli insana çevirib. Elə nadanlığa, cəhalət qaranlığına qərq olmuş vətənini aydınlatmaq arzusu ilə də geri qayıdıb.
Lakin Fəxrəddin xəyalqırıqlığı yaşayır: oxumaq üçün qoyub getdiyi məmləkət indi tamamilə qaranlığa gömülüb. Yoxsulluq da, cahillik də, heyvərəlik də, zorbalıq da birə min artıb.
Bunu görmək Fəxrəddin üçün çox çətindir, ancaq o hələ də ümid edir. Qazandığı biliklər, əldə etdiyi mədəniyyət sayəsində cəhalətə meydan oxuyacağını düşünür. Məktəb, xəstəxana açır. Xalqı həm mənəvi, həm bioloji olaraq sağaltmaq niyyətindədir.
Baxmayaraq ki, onun istəkləri cəmiyyətin ruhuna yaddır; elə bu səbəbdən də Fəxrəddin deyir: “Sizin danışığınızdan bеlə məlum olur ki, guya bizim bu xaraba vilayətdə hеç bir insan sifətində adam tapılmaz, …mənim insaflı hərəkətimi burada binamus hərəkət hеsab еdə bilərlər”.
Həqiqətən Fəxrəddin inana bilmirdi ki, yaşadığı cəmiyyət – qana, qaranlığa susayıb; istənilən işıqlı hərəkətin, əməlin düşmənidir.
Elə bu səbəbdən də xəyalpərəst dayanır – “qan düşməni” Rüstəm bəylə barışmaq, aradakı qan düşmənliyinə son qoymaq fikrinə düşür. Bu həm onun köhnəliyi, ənənəviliyi aradan qaldırmaq istəyindən doğur, həm də atavizmləri məğlub edərək öz maarifçi fikirlərini həyata keçirmək üçün daha rahat imkanlar qazanmaq ehtirasından irəli gəlir.
Fəxrəddinin arzuları, məqsədləri utopikdir. Bunu onun ətrafındakı çoxları başa düşür. Lakin Vəzirovun gənc qəhrəmanı cəhalət, mövhumat, qanunsuzluq girdabında çapalayan “bu xaraba vilayətdən çıxıb getmək” yerinə sonadək mübarizəni üstün tutur.
Nəticə?
Barışmazcasına mübarizə apardığı nadanlıq, geridəqalmışlıq, özbaşınalıq onu özünün yeni, növbəti qurbanına çevirir.
Sözarası:
Sovet dövründə Fəxrəddinin müsibəti bir qədər cılız şəkildə izah olunurdu.
Faciədə hadisələr iki zadəgan ailəsi arasında cərəyan etdiyindən buna sinfi don geyindirilirdi.
Guya tərəflərdən biri mülkədar, digəri yoxsul olsa, Fəxrəddinin taleyi də fərqli olardı. Lap nağıllardakı kimi: kasıbın oğlu axırda şahın qızı ilə evlənir və xoşbəxt olur!
Halbuki Nəcəf bəy nağılçılıq yolu seçməmişdi, tam əksinə, əsərində problemi daha kəskin qoymaq üçün məhz bu yolu seçmişdi: o, cəmiyyətin sürükləndiyi bataqlığın maddiyyatdan qaynaqlanmadığını izah etməyə çalışırdı. Demək istəyirdi ki, hətta kapitalın başdan aşdığı, qarnıtox mühitdə belə, faciə qaçılmazdır – əlbəttə, əgər mənəvi dəyərlər, ali ideallar arxa plana atılıbsa!
Bu faciənin (yəni “Müsibəti-Fəxrəddin”in!) günümüzə – “neft və milyonlar (pardon, milyardlar!) səltənətinə” transormasiyası yetərincə sadədir: siz istədiyiniz qədər zəngin ölkədə yaşayın, yeraltı-yerüstü sərvətləriniz bəs deyincə çox olsun, filfilo söhbətdir. Əgər maarifdən, mədəniyyətdən, çağdaşlıqdan uzaqsınızsa, Fəxrəddinləriniz ya sərxoşa, sərsəriyə, Kefli İsgəndərə çevriləcək, ya da qəbirdə çürüyəcək.
Üçüncü yol da var: “Bu xaraba vilayətdən çıxıb getmək!”
Ağırdır, ağrılıdır, ancaq acı aqibət budur.
***
Bağışlayın, az qala unutmuşdum: artıq yapçılar dördüncü yol da təklif edirlər – saxta deputat mandatı ilə Milli Məclisə girib oradan təlxək kimi çıxmağı!
Ad və ya adlar çəkməyimi istəməyin.
Ondansa özünüzə əziyyət verib bir azca yaddaşınızı qurdalayın, yaxın tariximizə, son 15-20 ilə boylanıb dilindən “azadlıq”, “hürriyyət”, “dürüstlük”, “müasirlik”, “maarifçilik”, canım sizə desin, “Mirzə Cəlil”, “Sabir” düşməyənlərin axırda hansı hoqqalardan çıxdığını xatırlayın.
