“Bəli, mən feministəm – mən pis qızam!”

İrlandiyalı feminist tədqiqatçı Sinead Walsh “Azərbaycanda Feminizm: Gender, İcma və Milli Quruculuq” (2020) adlı son tədqiqatına ona ünvanlanan sualların izahatı ilə başlayır: “Azərbaycanda Feminizm varmı?”, bununla o, ölkədə ictimai dəyişikliyi qarşısına hədəf qoymuş, açıq-aydın feminist bəyannaməsi olan təşkilatlanmış hərəkatın mövcud olub olmadığını soruşur. “Bəs, onlar həqiqi feministdirlərmi?”, yəni, bu hərəkat yuxarıların (buraya həm dövlət, həm də beynəlxalq donorları aid etmək olar) təşəbbüsü ilə, yoxsa öz-özünə, aşağıdan təşəbbüslə yaranıb? Bu hərəkat özünəməxsus və orijinaldırmı? Bu suallar açıq olaraq qalır.

Öz tədqiqatında Walsh ölkədəki qadın aktivizmini və feminizmi bir-birindən ayırmağın əhəmiyyətini xüsusi vurğulayır. Belə ki, heç də bütün aktiv qadınları feminist hesab etmək olmaz. Bununla yanaşı, gender məsələsi ilə məşğul olan aktiv qadınların heç də hamısı özlərini feminist olaraq qələmə vermirlər. Bir sözlə, bu cür təsnifatla biz ölkədə feminist kimliyin və feminizmin necə başa düşüldüyünü, o cümlədən kimlərin özünü feminist adlandırıb bu kimliyi qəbul etdiyini və kimlərin bundan imtina edib qarşı çıxdığını və bu cür haçalanmanın mahiyyətini daha yaxşı qavrayacayıq.

Qadın aktivizmi və gender məsələləri ilə məşğul olan ictimai təşkilatların başında beynəlxalq donorların təsiri ilə bu mövzu üzrə ixtisaslaşmış bir sıra QHT-lər gəlir. Maraqlısı budur ki, bu cür QHT-lərdə işləyən aktiv qadınların əksəriyyəti həm şəxsi həyatlarında, həm də ictimai şəkildə özlərini feminist adlandırmaqdan çəkinir, onların əksəriyyəti feminizmi kişilərə qarşı radikal hərəkat, ekstrimizm, və ənənəvi kişi-qadın bölgüsünə qarşı böyük bir təhlükə kimi görürlər. Hətta idarəedici mövqedə olanlardan biri öz müsahibəsində mövqeyini bu cür açıqlayır, “mən feminist deyiləm, mən gender bərabərliyi müdafiəçisiyəm”.

Walsh iddia edir ki, Azərbaycandakı ictimai-siyasi elitanın böyük bir hissəsi feminizmi kişi və qadınlar arasında bölücülük yaradan, o cümlədən ənənəvi gender normlarına və ailə quruluşuna qarşı dağıdıcı olan bir ideologiya olaraq görür və qəbul edir. Bu cür diskursu gücləndirən ən əsas səbəblərdən biri isə dövlətin rəsmi qadın siyasəti və istifadə etdiyi ritorikadır. Belə ki, Azərbaycanda qadınların ictimai həyatda iştirakı ənənəvi ailə quruluşuna təhlükə yaratmadığı müddətdə qəbul edilir. Ailə millətin bioloji və mədəni təkrar istehsalının əsası kimi başa düşülür. Ailə dəyərlərinə qarşı feminizimdən gələcək hər bir təhlükə millətə və dövlətə qarşı atılmış təhdid kimi qəbul edilir. Bütün bunların fonunda, Azərbaycanda rəsmi siyasi diskurs qadınları ictimai həyatda aktiv olmağa təşviq etsə də, bunun üçün onlara müəyyən platformalar yaratsa da, qadınlardan özəl həyatın məhdudiyyətlərinə, yəni ailə dəyərlərinə sadiq qalmalarını tələb edir. Belə ki, ictimai siyasi həyata qoşulmuş qadın sadəcə “milli maraqlara” uyğun gələn gender məsələləri ilə məşğul ola bilər və o, “milli birlik” anlayışını digər bütün gender mövzularının fövqündə tutmağı bacarmalıdır.

Bütün yuxarıda sadalananlara baxmayaraq, Walsh qeyd edir ki, Azərbaycanda çox az sayda olsa da, özünü feminist adlandıran, kiçik icmalar və seyrək şəbəkələrdə öz fəaliyyətlərini davam etdirən insanlar var. Ümumilikdə isə, feminist kimliyi ölkədə “dəli, ağılsız, ciddi qəbul edilməyəcək kəs” kimi qavranılır və təbliğ olunur. Bu və digər damğalara qarşı isə feministlər, əsasən, “bəli, mən feministəm – mən pis qızam” ifadəsi ilə mövqe ortaya qoyurlar. Bununla yanaşı, ölkədə feminist dəyər və prinsiplərini qəbul edən və qadın azadlığını təbliğ edən bir çox insanın olmasına baxmayaraq onlar ictimai şəkildə feminist mövqe ifadə edə bilmirlər, ya yaşlı nəsilə və milli mədəniyyətə qarşı hörmətsizlik etməkdən çəkinir, ya cinsi mövzuların sadəcə özəl həyatda danışılmalı olduğuna inanır, ya da ki özlərinin və ailəsinin ictimaiyyət tərəfindən hədəfə alınacağından qorxurlar. Ümumilikdə isə, bu qruplar üçün feminizm siyasi hərəkatdan daha çox onların daxili dəyər sisteminin bir parçasıdır.

Gender müdafiəçiləri və Feministlər qarşı-qarşıya: #8Marş sonrası

Aydındır ki, bu tədqiqat #8Marş yürüşü və digər iki feminist mitinqindən əvvəlki dövrə, yəni hələ feminist şəbəkənin yavaş-yavaş sıxlaşmağa və qurulmağa başladığı vaxta təsadüf edir. Təqdirəlayiq haldır ki, hələ formalaşmağa başlamamışdan əvvəl tədqiqatçı bu iki fərqli diskursu bir-birindən seçib və gender müdafiəçiləri ilə feministləri bir-birindən ayıra bilib. Əgər o dövr üçün belə təsnifat bulanıq görünürdüsə, bu gün üçün bu haçalanma aydın və dəqiqdir.

#8Marş yürüşü və ondan sonrakı ictimai müzakirələr sadəcə bu iki qrup arasındakı fərqləri ortaya çıxarıb feministlərlə gender müdafiəçilərini bir-birindən ayırmadı, eyni zamanda gender müdafiəçiləri içərisində müəyyən qurupları da fərqləndirməyə imkan verdi. Bu yerdə Walshın təsnifatına yeni bir müstəvi qatmaq ehtiyacı yaranır: gender müdafiəçiləri özlüyündə hökumətyönümlü və müstəqil (bəzi hallarda müxalifyönümlü) qruplara bölünür. Əgər birinci qrup birbaşa rəsmi “ailə-millət-dövlət” diskursu içərisində hökumətin istifadə etdiyi ritorika ilə feministlərə hücum edir, onları beşinci kalon adlandırırsa, digər, yəni müstəqil qrupun diskursu bundan müəyyən qədər fərqlənir. Belə ki, onların tənqidinin əsasında yenə ailə dəyərləri, ənənəvi gender normaları durmaqla yanaşı, onlar yeni feminist hərəkatın metodologiya və strategiyasını tənqid edir və uzun müddətdə ümumi işə ziyan vura biləcəyindən narahat olurlar.

Azərbaycanda feminizmi tədqiq edərkən bu üç qrupu, feministlər (bu qrup da içərisində çeşidlilik təşkil edir), hökumətyönümlü gender müdafiəçiləri və müstəqil gender müdafiəçilərini, onların istifadə etdiyi diskursu bir-birindən ayırmaqda fayda vardır. Feminizmə qarşı edilmiş bütün tənqidləri sadəcə siyasi rejimin sifarişi kimi qəbul etmək hadisələri, o cümlədən, ölkədəki ictimai quruluşu, vətəndaş cəmiyyətinin işləyiş şəklini və ictimai-siyasi elitanı anlamaqda ciddi maneələr yarada bilər. Bu üç qrupun bundan sonrakı müzakirələri və çəkişmələri vətəndaş cəmiyyəti üçün yeni qapılar aça bilər. Təbii ki, zamanla qruplararası keçidlər və bölünmələr də istisna olunmur.

Son qeyd: Walsh qadın bədənini, fəaliyyətini və ümumiyyətlə həyatını məhdudlaşdıran Azərbaycanda hakim olan “yaxşı qız” stereotipinə aid müxtəlif tədqiqatlardan topladığı müəyyən kriteriyaları bu cür sıralayır: “yaxşı qız” siqaret çəkmir, içmir, bar və gecə klubuna getmir; birdən çox sevgili münasibətində olmaqdan, evliliyə qədər cinsi münasibətdən çəkinir, öz saflığı və bakirəliyini qoruyur; öz geyiminə fikir verir, ənənəvi gender roluna və iffətə uyğun şəkildə geyinir; “qadına uyğun” ixtisas üzrə təhsil və diplom alır; əgər sevgili münasibəti varsa, sevgilisinə onun bütün həyatını, telefon, elektron poçt və ictimai media hesablarını yoxlamaq imkanı verir və.s.