Yaxud həyasızlığın daha bir pik nöqtəsi haqqında

Cavan yaşda dünyasını dəyişən qələm dostlarımın – ürəyi partlayan İkinci Mahmudun, intihar edən Mövlud Mövludun unudulmaz xatirəsinə…

Sovet Azərbaycanının tanınmış şairlərindən birinin (Cabir Novruz) “Sağlığında qiymət verin insanlara!” adlı məşhur misrası var.

Elə həmin tanınmış, “xalq şairi” titullu şair haqqında sonralar milli azadlıq hərəkatının öncüllərindən və çağdaş demokratik mətbuatımızın yaradıcılarından olan Ağamalı Sadiq Əfəndi 70-ci illərin sonunda İsmayıl Şıxlıya ünvanladığı açıq məktubda görün nə yazırdı: “…bu adamın yaxasından tutub deyən yoxdur ki, cənab Cabir əfəndi, Siz özünüz sağlığınızda hansı qiymətli adamlara qiymət vermisiniz? Nə üçün bütöv bir xalqın ədəbiyyatını təkcə öz zövqünüzlə ölçürsünüz? Sizin zövqünüz Azərbaycan ədəbiyyatı üçün estetik meyardır məgər? Hansı haqla Azərbaycan ədəbi gəncliyini bu jurnalın (Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının (hazırda – Birliyinin) ədəbi orqanı olan “Azərbaycan” jurnalı nəzərdə tutulur – E.A.) üzünə həsrət qoymusuz və sonra katiblikdə oturub: “Üç min misra çap olunmadan ittifaqa üzv keçmək olmaz” deyə qışqırırsız? Necə başa düşək bunu, paraya dəymə, bütünə dəymə, doğra doyunca ye? Qəribədir, özünü bu xalqın oğlu hesab eləyən adam qıyıb öz balalarının başından necə basa bilər?”

Ədəbiyyatımızda epistolyar janrın ən yaxşı nümunələrindən biri sayıla bilən həmin məktubu (məktub-harayı!) yazanda Ağamalı bəy xeyli gənc, buna baxmayaraq, dövrünün ən istedadlı, sovet tənqidçilərinin təbirincə desək, ümidverici şairlərindən biri hesab edilirdi. Lakin şeirlərində yüksək bəlağətlə “insanlara sağlığında qiymət verməyə çağıran” cabir novruzların bütün qapıları parlaq istedad sahiblərinin üzünə qapatması sayəsində uzun zaman kölgədə qaldı. Təkcə Ağamalı bəymi? Daha neçələri…

Ağır həyat şərtləri, məişət qayğıları və ümumi biganəlik bu istedadların hərəsini bir yana sovurdu, ya ədəbiyyatdan tamam uzaqlaşdırdı, ya da mənəvi böhrana saldı: kimi içkiyə qurşanıb məhv oldu, kiminin ürəyi dözməyib partladı, kimi intiharacan yürüdü.

Haqlarında xoş sözlər də ondan sonra deyildi, imzaları da bundan sonra qiymətə mindi, əziz tutulmağa başlandı.

Ancaq hələ də “Sağlığında qiymət verin insanlara!” misrasını şüara çevirib tutuquşu kimi təkrarlayanlar tapılır.

XX yüzil Azərbaycan şeirinin ən qüdrətli simalarından biri Əli Kərimin taleyini xatırlayın. Ailəsi ilə ağır şəraitdə zirzəmidə yaşayan, ömrünün son çağları iş axtarmaqda keçən Əli Kərim:

Sən mənim qədrimi biləsən deyə,
Bu cavan yaşımda ölümmü indi? –

misralarını başqa kontekstdə yazmışdı, ancaq onun ağrılı taleyinə ən yaxşı işıq tuta biləcək misralar da budur.

Yaşlı “ədəbi əjdaha”ların başı üstünü kəsdiyi “bulaq”dan su içməyə təşnə olan neçə-necə böyük istedad sahibindən biri idi Əli Kərim.

Həyatını çulğayan burulğanlardan çıxış yolu tapmayınca içkiyə qurşanan bu əvəzsiz şair ölümündən sadəcə günlər əvvəl həmyerlisi olan yüksək mənsəbli və nüfuzlu xalq şairinin (Rəsul Rzanın) qapısını döyür, iş üçün yalvarıb-yaxarır.

“Yox” cavabı alır, üstəlik, tənə, tənbeh eşidir.

Ürəyi partlayıb ölüncə mənzərə 180 dərəcə dəyişir: həmin xalq şairi Əli Kərimin dəfnini təşkil etmək üçün yaradılan komissiyanın sədri olur. Dəfn mərasimində alovlu çıxış edir, Əli Kərimi yerə-göyə sığdıra bilmir.

Bu yaxınlarda təsadüfən saytların birində başqa bir xalq yazıçısının (əslində biz bu titul daşıyıcılarını bir qayda olaraq xalqsız xalq şairi, xalqsız xalq yazıçısı kimi görmüşük!) – sovetdənqalma Yazıçılar Birliyinin 30 illik sədri Anar Rzayevin Şərqin şəxsiyyəti ilə yaradıcılığı örtüşən nadir qüdrətli sənətkarlarından biri İmadəddin Nəsimi haqqında nə vaxtsa yazdığı palaz boyda cızma-qarasını şairin 650 illiyi münasibətilə yenidən tirajladığını gördüm. Oxumağa nə maraq, nə həvəs, nə vaxt vardı, ötəri nəzər saldım. Sitata baxın, mən ölüm: “Böyük şairlər də qəhrəmanlardır, mənəviyyat cəngavərləridir, amansız dövranların zülmətində Xeyir, Səadət, Azadlıq çırağını yandıranlardır və bu hünərlərinin cəfasını çəkənlərdir. Təqiblər, qeybətlər, sürgünlər və ölüm… budur yaşadıqları zaman onların payına düşənlər. Onlar yad ellərin, acı çörəyini də dadıblar, “qürbətin ağır pilləkanlarını” da qalxmalı olublar. Dövrlərində çəkdiklərini çəkiblər, amma əsrlərdə onlar əyilməz fikir qiyamçıları kimi yaşayır və onların hünəri faciəli ömür sürməklə yox, poeziyaları ilə ölçülür. İnsanlığın iftixar etdiyi bir çox gözəl sənətkarlar igid kimi yaşamış və ölmüşlər, ancaq ilk növbədə onlar şair kimi yaratmışlar”.

Bu cümlələrin sahibinin özü isə həyatını saraya yalmanmaqda keçirib, ictimai-siyasi ədalətsizliklərə səs çıxarmayıb, korrupsiya əleyhinə bircə kəlmə danışmayıb, əksinə, həmin korrupsiyadan bəhrələnib, özünə, övladlarına saysız-hesabsız imtiyaz qazanıb, “Azərtac”ın xüsusi müxbiri olan oğlunu səfir vəzifəsinəcən yüksəldib, 30 ildir eyni kresloya yapışıb qalıb, haqqında ən xırda tənqidə qarşı kin, nifrət qusub, ətrafına istedadsız adamları toplayaraq, istedad sahiblərini dışlayıb, xor görüb.

O və rəhbəri olduğu AYB Nəsimi sağ olarkən böyük ehtimalla qüdrətli sənətkarın edamına, dərisinin soyulmasına fərman verər, ən yaxşı halda qıraqdan səssizcə tamaşa edər, səsini çıxarmaz, lazım gəlsə, lap cəlladın baltasını itiləyərdi.

Lakin indi Nəsimi haqqında bəlağətli məqalə yazır, üstəlik, adı da: “Şairin hünəri”.

Öz hünərini isə, məsələn, Rafiq Tağı kimi son illər ədəbiyyatımızın ən görkəmli simalarından birini Yazıçılar birliyindən çıxarmaqla göstərmişdi.

Beləcə, Rafiq Tağının qətlinəcən uzanan yola mərmər döşəməkdən çəkinməmişdi.

Qətlindən sonra bu dəhşətli, mənfur cinayəti pisləməyi belə özünə rəva görməmişdi.

Əmin olun, özü, təşkilatı Nəsiminin sağlığında yaşasaydı da mənzərə başqa cür olmazdı.

Və ya şeirimizin parlaq nümayəndələrindən biri, 1937-ci ilin “qırmızı terror”unun qurbanlarından, sonralar Azərbaycan sovet ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinə çevrilmiş, ad-san, kürsü qazanmış qələm “dostlarının” donoslarına qurban gedən Mikayıl Müşfiqin həyat yoldaşı olmuş Dilbər xanımın ikinci evliliyindən olan qızı Leyla Axundzadənin təzəlikcə “teleqraf.com”da yayımlanmış müsahibəsindən:

Sual: Dilbər xanımın yazdığı “Müşfiqli günlərim” kitabını vərəqlədikdə Səməd Vurğunla Mikayıl Müşfiqin yanaşı fotosu diqqətimizi çəkdi. Yazılanlara, danışılanlara münasibətiniz necədir? Dilbər xanım deyirdimi kimsə bizim əleyhimizə nəsə yazdı, ifadə verdi?

Cavab: O barədə danışmırdı, çünki hamı hər şeyi bilir, deməyə ehtiyac yoxdur. 1988-ci ildə Müşfiqin 80 illiyində şairlər Süleyman Rüstəm və digərləri yığışmışdı, anam da onlarla söhbət edirdi. Müşfiqin bir dostu vardı, pərdənin arxasından Süleyman Rüstəmə dedi ki, sən eləmisən!.. Amma anam heç nə demirdi.

Mənzərəni təsəvvür edirsinizmi: sağlığında Müşfiqdən “donos” yazanlar ölümündən sonra yubileyinə təşrif buyura, tərifli ürək sözlərini rahatlıqla söyləyə bilirmişlər!

Daha neçə belə örnək göstərə bilərəm. Ki, bizim ölkədə istedadlı və ağıllı adamlar sağlığında gözardı ediliblər, gerçək dəyərlərini ala bilməyiblər, dışlanıblar, məhrumiyyətlər, məşəqqətlər içində təkbaşına çapalamalı olublar, ancaq ölümlərindən sonra vaxtilə bütün qapıları onların üzünə qapadanlar, fiziki məhvlərində hər hansı formada rol oynayanlar sanki bunların heç biri baş verməyibmiş kimi həmin adamlara dəyər biçməyə başlayıblar.

Utanmazlığın bu pik nöqtəsinə, bilmirəm, dünyanın başqa harasında rast gəlmək olar.

Ancaq Azərbaycanda onunla addımbaşı qarşılaşmaq olar.

Bizdə ağıllı və istedadlı adamları öldürüb sonra sevmək, çərlədərək, canından bezdirərək torpaq altına göndərib sonra qiymətləndirmək artıq normativə çevrilib. Heç kimi təəccübləndirmir, heç kimi heyrətləndirmir, heç kimi qıcıqlandırmır.

Sanki elə bu cür də olmalı imiş!