Azərbaycanda qadın peşələri

Konstitusiyada qadın və kişilərin eyni hüquq və azadlıqlara malik olduqları, hər kəsin əməyə olan qabiliyyəti əsasında sərbəst surətdə özünə fəaliyyət növü, peşə və iş yeri seçmək hüququnun olduğu qeyd edilsə də, Nazirlər Kabinetinin 1999-cu il 20 oktyabr qərarı ilə təsdiq edilmiş “Qadın əməyinin tətbiqi qadağan olunan, əmək şəraiti zərərli və ağır olan istehsalatların, peşələrin (vəzifələrin), habelə yeraltı işlərin siyahısı” həmin maddələrlə ziddiyyət təşkil edir. Nazirlər Kabinetinin qərarına əsasən, Azərbaycanda 38 sahədə 678 iş yeri üzrə qadın əməyinin tətbiqi qadağandır. Qadınlara qadağan edilən iş yerləri arasında xəmir yoğuran, mal-qara kəsən, dalğıc, desant-yanğınsöndürən, paraşutçu-yanğınsöndürən, əl ilə odundoğrayan, buldozer maşinisti, bacaların və sobaların təmizlənməsi ilə məşğul olan təmizləyici, əl ilə elektrik qayanaqçısı, təyyarələrə texniki xidmətlə məşğul olan mühəndis və texnik kimi peşələr də var.

Əmək Məcəlləsində qadın əməyinin tətbiqi qadağan olunan iş yerləri və işlərə dair normalar aşağıdakı kimi müəyyən edilib:

– Əmək şəraiti ağır, zərərli olan iş yerlərində, habelə yeraltı tunellərdə, şaxtalarda və digər yeraltı işlərdə qadın əməyinin tətbiqi qadağandır.

 – Bir qayda olaraq, fiziki işlə məşğul olmayan, rəhbər vəzifələrdə çalışan və ya sosial, sanitar-tibbi xidmətlər göstərən, habelə fiziki işlər görmədən yeraltı iş yerlərinə düşüb qalxmaqla ayrı-ayrı vaxtlarda qadınlar tərəfindən müvafiq yeraltı işlərin yerinə yetirilməsinə yol verilir.

– Qadınların 15 kiloqramdan artıq ağır əşyaların qaldırılması və 10 kiloqramlıq əşyanın bir yerdən başqa yerə daşınması işlərinə cəlb edilməsi qadağandır.

– Hamilə və 3 yaşınadək uşağı olan qadınların bu maddədə nəzərdə tutulmuş işlərin görülməsinə cəlb olunması qadağandır.

BMT-nin “Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi Konvensiyası”nda da məşğuliyyət sahəsində qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi tövsiyə olunsa da, hazırda dünyanın 104 ölkəsində bu tip qadağalar mövcuddur. Eyni zamanda, 29 ölkədə qadınların gecə növbəsində işləməsinə icazə verilmir, 18 ölkədə isə kişilərin öz həyat yoldaşının işləməsini qadağan etmək hüququ var. Belə qadağalar əsasən zəif inkişaf etmiş iqtisadiyyata sahib olan ölkələrdə müşahidə edilir, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində bu tip qadağalara rast gəlinmir.

Müasir dünyada qadın əməyinin tətbiqinin qadağan edildiyi iş yerləri və peşələrin olması cinsi ayrı-seçkiliyin təzahürü kimi başa düşülür və bu sahədə fəaliyyət göstərən qurumlar qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının, o cümlədən əmək hüquqları ilə bağlı ayrıseçkiliyin aradan qaldırılmasını tələb edirlər. Eyni zamanda, qadağan edilən peşələrin 21 il öncə müəyyən edilməsini nəzərə alıb, keçən müddət ərzində yeni texnologiyaların tətbiqinin həmin qadağaların əsaslandırıldığı məqamların bir çoxunu aradan qaldırdığını düşünsək, müəyyən sahələrdə qadın əməyinin tətbiqinin qadağan edilməsinin effektivliyini şübhə altına ala bilərik. Bəs Azərbaycanda qadınlar əsasən hansı peşələrə maraq göstərir?

Statistika komitəsinin məlumatına görə, 2020-ci ilin əvvəlinə Azərbaycanda əhalinin 50.1 faizini qadınlar təşkil edir. Sonuncu açıqlanan məlumatlara əsasən, ölkədə iqtisadi fəal əhalinin 48.6, məşğul əhalinin isə 48.1 faizi qadınlardan ibarətdir. Burada maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, əməkqabiliyyətli yaşda hər 100 kişidən 78 nəfəri, hər 100 qadından isə 63 nəfəri iqtisadi cəhətdən fəaldır. İqtisadi cəhətdən qeyri-fəal, heç bir rəsmi fəaliyyətə cəlb edilməyən qadınların 632 min nəfəri ev işlərini yerinə yetirən, uşaqlara və digər ailə üzvlərinə qulluq edənlər, yəni, “evdar” statusu olanlardır. Bu kateqoriyadan olan kişilərin sayı isə 33 min nəfərdir. Rəsmi göstəricilərə görə qadın işsizlərin sayı da kişilərə nisbətən 40 faiz çoxdur. Azərbaycanda iqtisadi fəaliyyət növlərinə görə muzdla işləyən kişi və qadınların nisbəti isə aşağıdakı kimidir:

Göründüyü kimi sadəcə üç fəaliyyət növü üzrə qadınların sayı kişilərdən daha çoxdur – təhsil, səhiyyə və sosial xidmətlərin göstərilməsi, istirahət, əyləncə və incəsənət. Çalışan qadınların yarısından çoxu məhz bu üç sahədə fəaliyyət göstərir. Hazırda ölkədəki orta məktəblərdə müəllimlərinin 81 faizi, orta ixtisas təhsil müəssisələrində 79 faizi, ali təhsil müəssisələrində isə 55 faizi qadınlardır. Ümumilikdə təhsil sektorunda 250 minə yaxın qadın çalışır. Həkimlərin isə 66 faizi qadınlardan ibarətdir.

Biznes dünyasında da qadınların mövqeləri kişilərə nəzərən çox zəifdir. Bu ilin əvvəlinə Azərbaycanda fərdi sahibkarların sayının 914 min nəfər olduğu bildirilib. Onların 198.4 mini (21.7%) qadınlardan, 715 mindən çoxu isə kişilərdən ibarətdir. Dünya Bankının araşdırmasına görə isə, 2013-cü ildə Azərbaycanda qadınların sahibi olduğu şirkətlərin payı cəmi 4,5% faizə bərabər idi. Ölkədəki daşınmaz əmlakın isə, 37 faizinə qadınlar, 63 faizinə isə kişilər sahiblik edir. Qadın işçilərlə bağlı daha bir maraqlı məqam da, Azərbaycanda kişilərin qadınlardan az qala iki dəfə çox maaş alması ilə bağlıdır. DSK-nın iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə açıqladığı sonuncu məlumata görə (2018) müxtəlif sahələrdə çalışan qadın və kişilərin maaş nisbətləri aşağıdakı kimidir:

Cədvəldən göründüyü kimi, qadınların daha çox fəaliyyət göstərdiyi sahələrdəki orta əməkhaqqı miqdarı bütün fəaliyyət növləri arasında ən az əməkhaqqı miqdarlarından biridir. Azərbaycanda muzdla çalışan qadınlar və kişilər arasında maaş fərqinin bu qədər çox olmasını bir neçə səbəblə izah etmək olar. Bunlardan biri kişilər arasında ali təhsillilərin daha çox olmasıdır. İqtisadi fəal qadınların 13.8 faizi ali təhsilli, 13.6 faizi orta ixtisas təhsilli və 60.4 faizi tam orta təhsilli olduğu halda, iqtisadi fəal kişilərin 19 faizi ali təhsilli, 8.6 faizi orta ixtisas təhsilli və 59 faizi tam orta təhsillidir. Digər bir məqam da, kənd yerlərində məşğul hesab edilən qadınların dörddə üçünə yaxınının ağır əl əməyinə əsaslanan aqrar sektorda fəaliyyət göstərməsi ilə bağlıdır. Bu baxımdan regionlarda qadın əməyi ilə bağlı əsas problemlərdən biri kənd təsərrüfatından başqa sahədə fəaliyyət göstərmək üçün alternativlərin azlığı ilə bağlıdır. Qadınların menecer vəzifələrini tutması baxımından da Azərbaycan MDB məkanında ən zəif göstəriciyə malikdir. Dünya Bankının ötən il açıqladığı göstəricilərə görə, Gürcüstandakı orta ölçülü şirkətlərin 36, Ermənistandakı orta ölşülü şirkətlərin isə 20 faizində qadın top menecerlər fəaliyyət göstərsə də, Azərbaycanda bu göstərici cəmi 3.8 faizdir.

Qadınların iqtisadi azadlığı gender bərabərliyi və cəmiyyətin daha firavan həyatı üçün çox önəmlidir. Statistik göstəricilərə görə yoxsulluğun, zəif təhsilin, aşağı gəlirliliyin Azərbaycanda qadınlar arasında kişilərlə müqayisədə daha geniş yayılması qadınların imkanlarının və səlahiyyətlərinin artırılmasının vacibliyini ortaya qoyur və bu istiqamətdə addımların atılmasını şərtləndirir. Bu baxımdan qadınların təhsilə, layiqli işə bərabər çıxışının, eləcə də siyasi və iqtisadi qərarların qəbulu proseslərində iştirakının təmin olunması iqtisadiyyatın dayanıqlılığının təmin edilməsi baxımından da çox önəmlidir.