Avropanın sonu – “Asiya və Avropa ruhu”

(ixtisarla)

Milli şüur və millilik — XIX əsrin hadisəsidir. XIX əsr ən kosmopolitik və ən milli əsrdir. Avropanın burjua həyatı həm olduqca kosmopolit, həm də olduqca milli idi. Bununla belə, Avropada kainati ruh tapmaq çətin olardı. İnsan həyatının milliləşməsi, onun fərdiləşməsi idi. Hər şeyin fərdiləşməsi istəyi isə yeni hadisə idi.

Böyük dini vəhylərin, müdriklik vəhmlərinin, Avropa xalqlarının dini şüurunun dərinləşdirməsində indi də yardım edə biləcək halda olan qədim Hindistan diyarında ingilislərin mədəni rolu hamıya çox yaxşı məlum olduğundan,  imperializmin mədəni ideologiya yalanını dəstəkləmək qeyri-mümkündür. Müasir ingilislərin dünyagörüşü hinduların dünyagörünüşündən daha səthidir, onlar Hindistana ancaq zahiri sivilizasiya apara bilərlər. Hindistanın doğduğu Ramakrişnanı XIX əsr İngiltərəsi doğmağa qadir deyildi. Müasir Avropa sivilizasiyasının  qədim irqlərə və qədim mədəniyyətlərə toxunmasında hər zaman bir ehtiramsızlıq olub. Avropanın özündənrazı sivilləşdirmə şüuru, burjuaziya və elmi şüuru, o qədər acınacaqlı və vulqar bir hadisədir ki, ruhani baxımdan o, ancaq ümumdünya sivilizasiya monopolisti olan Avropanın süqutunun başlanğıc simptomu sayıla bilər. Avropanın süqutu – bu  hissdən yaxa qurtarmaq olmur. Avropanı qismən barbalaşma gözləyir.

Axı əvvəl-axır öz qədim köklərinə, qədim irqlərinə, Şərqə, Asiyaya və Afrikaya  mədəni hərəkat başlamalıdır, bu sivilizasiyalar ümumdünya tarix axınına yenidən cəlb edilməlidirlər. Misir, Hindistan, Fələstin həmişəlik ümumdünya tarixindən çıxmayıblar. Çinin əzablı məsələsi ilə hesabları safçürük etmək isə hələ irəlidədir. Sırf Avropa mədəniyyətinin süqutu Şərqdə günəşin doğuşu olacaqdır. Bizləri, avropalıları, bu qədər heyrətləndirən qədim Şərq xalqlarının üzlərindəki sirrli ifadələr nə vaxtsa,  tarixi aşırımların birində açılacaq. Qədim irqlərin bu sirrli baxışından Avropa heçyana qaça bilməyəcək. Avropa öz mədəniyyətini Asiya və Afrikaya aparmaqla yanaşı mədəniyyətin qədim beşiyindən də nəsə əldə etməlidir.

Asiyalı qəlbin gösrəricisi rus qərbçiliyidir

Rus özünəməxsusluğunu rus geridəqalmışlıqla qarışdırmaq lazım deyil. Rusiya – mədəni cəhətdən geridə qalmış ölkədir. Bu faktdır. Rusiyada barbar qaranlıq  çoxdur, onun içində qara, xaotik Şərq stixiyası qaynayır. Rusiyanın geridəqalmışlığı yaradıcı aktivliklə, mədəni gəlişmə ilə yox edilə bilər.

Avropanın biliyinə səthi yanaşdıqda ancaq, şüura və elmə baş əymək sadə, asan ola bilər. Avropanın bilik prosesinə kənardan heyrətlə yox, içəridən baxan bir insan, Avropanın idrak və elminin daxili faciələrini, onların dərin krizisini, əzablı narazılığını, yeni yollar axtardıqlarını dərk edir….

Bir çox elmi-pozitiv cərəyanlar idrakı qətiyyən qəbul etmir. İdraka metafiziklər inanır. M.Qorki, tipik rus ziyalısı olduğu üçün Avropa elminu olduqca russayağı anlayıb, ona, qeyri-qərbli kimi, heçkəsin baş əymədiyi kimi, şərq qayda-qanunlarına uyğun baş əydi. Qorki üçün, Pisarev üçün də, elm — katexizisdir.

Avropa, Qorkinin təsəvvür etdiyindən daha artıq, sonsuz mürəkkəbdir, daha zəngindir. Orada — Qərbdə — sadəcə müsbət elmi-ictimai fəaliyyət yoxdur. Orada din də, mistika da, metafizika da, romantik incəsənət də var, orada seyrçilik, xəyalçılıq da var. Dövrümüzün dini axtarışları tək Rusiyaya deyil, Avropaya da xasdır. Orada da tanrı, həyatın ali mənası axtarılır, orada da həyatın mənasızlığının yaratdığı kədər var. Qorkinin sevmədiyi romantizm Şərqin deyil — Qərb hadisəsidir. Şərqli insan heç romantik və xəyalpərəst deyil, onun dindarlığı tamam başqa dindarlıqdır. Hindistanda, qeyri-xtistian Şərqdə də romantizm yoxdur. Yoqu romantik saymaq olarmı?

Neçə illərdir “tanrı axtaranlar” uğursuz termin ilə adlandırdıqları filosoflar, ağırlıq qüvvəsini insanın daxilinə, onun dərinliyinə keçirməyə cəhd edirlər, insan şəxsiyyətinin üzərinə həyatın böyük məhsuliyyətini yükləmək istəyirlər. Məhz onlar məsuliyyətsizliklə, məsuliyyəti insandan kənarda olan qüvvələrə tapşırılması ilə mübarizə aparırlar. Həyatın mənasını, dindarlardan fərqli olaraq, inkarda yox, əksinə – həyatın təsdiqində görürlər. Pozitivizm və materializm isə məsuliyyəti, azadlığı, yaradıcı iradəni, insanı inkar edir və iradəsiz sosial mühit, kənar şərtlərin qüvvəsi nəzəriyyəsini yaradır. Ruhani şüur isə insanı gücdən salan, bu əzici sosial mühit nəzəriyyələrinə qarşı, insanın yaradıcı aktivliyi, ali azadlığı, həyatın ali mənası naminə mübarizə aparır.

Şərqdə, yeni mədəniyyət yaradan özümlü yaradıcı aktivlik oyadılmalıdır, bu da yalnız mənəvi-ruhani münbit yerdə ola bilər. Biz artıq varlığımızın elə yaşındayıq ki, artıq uşaq qərbçiliyindən və uşaq slavyanofilliyindən çıxmaq vaxtı çatıbdır. Biz milli özünüdərkin daha yetkin formalarına kemçəliyik. Böyük dünya hadisələri bizi dünya düzəninə, dünya perspektivlərinə  aparıb çıxarır. Dünyadakı savaşlar Avropanı qapalı səddlərdən çıxarır, Avropanın daxilindəki köklü ziddiyyətləri üzə çıxarır. Nəhəng torpaqları fəth etmək, əldə edilən o torpaqları böyük dövlətə çevirmək təşkilatçılığından daha asan başa gəlirdi. Xalq gücünün əksər hissəsi buna gedirdi. Türk (fars) dövlətlərinin forması rus insanını formasız edirdi. Rus insanının itaəti onun özünüqoruması oldu. Şəxsiyyətin mənəvi özünüdisiplinə heçvaxt müstəqil və ali məsələ kimi baxılmayıbdır bizdə. Rus insanı üçün əsas tələb — itaət tələbi olmuşdur. İtaət əvəzində mükafat kimi ona hər şeyə icazə verilib. İtaət — şəxsiyyətin yeganə disiplin forması idi. İtaətkarcasına gunah işlətmək, qururla kamilləşməkdən yaxşıdır.

Rus insanı belə düşünməyə alışıb: ürəkdə itaət varsa, insan təkəbbürlü deyilsə, o zaman yalançılıq – böyük şər deyil. Həqiqətən də, böyük günahları etiraf etməklə, kilsədə şam qoymaqla yumaq olar. Ali insan məsələləri isə müqəddəslər üçündür. Adi rus isə yüksək məqsəd kimi barı azca olsa da, müqəddəslik idealına yaxınlaşmaq  haqda hətta düşünməməlidir. Müqəddəslik — rus insanının transendental başlanğıcı kimi qalır, onun daxili enerjisinə çevrilmir. Rus, həyatını dəyişdirə biləcək müqəddəsliyin onun daxili başlanğıcına dönməsini ağlından da keçirmir. Müqəddəslik çox yüksək və əlçatmazdır, o, artıq insani hal deyil, onun qarşısında ancaq səcdə edib baş əymək olar. Müqəddəslərə səcdə, ilahi ünsiyyəti kölgədə qoyubdur. Müqəddəs — insandan daha böyükdür, müqəddəsə baş əyən, ondan imdad istəyən isə insandan da azdır. Bəs insan haradadır? Hər bir kamil insan idealı, əsillilik, namus, dürüstlük, təmizlik, işıqlıq, rus insanına dəyərsiz, çox bayağı, ortamədəniyyətli gəlir. Beləcə, rus, heyvani və mələk hallarının arasında vurnuxur, insani başlanğıcdan yan keçir. Müqəddəlik və donuzluq arasında çabalama rus insanına olduqca xasdır. Rus insanı düşünür: müqəddəs ola bilmirsə, fövqəlinsani yüksəkliyə qalxa bilmirsə — donuz səviyyəsində qalması daha yaxşıdır, dələduz və ya dürüst olmağın heç bir fərqi yoxdur. Rusiyada insani başlanğıc hələ yetərli aşkarlanmayıb, o hələ potensiyalardadır, böyük potensiyalarda, lakin potensiyalarda.

İctimai və xəlqi psixologiyamızda bir çox şeylər adamı kədərli düşüncələrə sövq edir. Bunlardan ən kədərlisi etiraf etməliyik: ideya və ideya yaradıcılığına olan biganəlik. Burada düçüncə süstlüyü və hərəkətsizliyi, düşüncəyə sevgisizlik, düşüncəyə qeyri-inam aşkarlanır. Lakin katexizislərə (diini təlimat kitablarına.–Tərcüməçi) olan sevgi — əslində müstəqil düşüncəyə sevgisizlikdir.

İdeyalara qarşı rus sevgisizliyi və biganəliyi əksər hallarda həqiqətə biganəliyə çevrilir. Rus insanı həqiqəti yox — doğrunu axtarır.

İdeya, məna kollektivdə yox — şəxsiyyətdə açılır, xəlqi müdriklik — xalq ruhunu ifadə edən şəxsiyyətlərin ruhani həyat zirvəsində açılır. Böyük məsuliyyət və şəxsi rus şücaəti olmadan, xalq ruhunun inkişafı həyata keçirilə bilməz. İdeyaların həyatı — ruhun həyatını aşkarlamaqdır.

Ənənəvi pozitivizm çoxdan nəinki fəlsəfədə, elmin özündə də çoxdan dağılıbdır. “Kosmik” dünyagörüşünün yeni perspektivləri açılır. Cəmiyyət, bütün kosmik müstəvilərdən axan kosmik enerjidən, həyatdan aralı, qopulmuş  ola bilməz.

Rasionalizmin süqutu, mistisizmin bərpası — gecənin, qaranlığın  gəlişi deməkdir. İdeyalar kiçik dairələrdə qalıbdır. İdeya aləmi və ictimaiyət aləmi ayrı düşüblər. Ictimayət tərəfindən ideyalara tələb yoxdur, ideya yaradıcılığına tələb yoxdur, onlar əski ideyaların tör-töküntü qalıqları ilə kifayətlənirlər. Yüzillər boyu, onillər boyu hökm sürən ənənəvi ideyalar, dünyada baş verən hadisələr qarşısında yararsızdırlar.

Nikolay Berdyayev

Tərcümə: İlahə Ucaruh