2020. Dəyişmə zamanı.

Avropa: kontinent, yoxsa dəyərlər?

Ölməz dramaturqumuz Cəfər Cabbarlının “Oqtay Еloğlu” dramında baş qəhrəmanın heç zaman xoşalmadığım replikası var. Bu, pyesin Üçüncü pərdəsindəki dialoqda Oqtayın Aslan bəyə cavab olaraq “Mən avropalı dеyiləm, olmaq da istəmirəm” ifadəsidir.

Bu ifadədə sovet və ümumən Şərq yekəxanalığı görürdüm, Cabbarlı isə çox-çox sevdiyim və dərin dəyər verdiyim klassikimiz olsa da, əlbəttə ki, dövrünün övladı idi və zamanının təsirindən kənar qala bilməzdi.

30 il əvvəl, “Yenidənqurma”nın artıq sovetlərin parçalanması mərhələsinə keçdiyi dövr, zəlil gününə qoyulmuş sovet camaatının Qərb, daha doğrusu onun sırf materialistik dünyasına pərəstiş etdiyi zamandı. Elə təxmini həmin dövrdə mərkəzi televiziyada rus dublyajında nümayiş etdirilən Türkiyə istehsalı “Çalıquşu” serialında “Ah Avrupa, Avrupa!” deyən bir personaj vardı, eynən onun kimi.

Daha dərindən düşünən başqaları, bizlər üçünsə Avropa sadəcə varlı kontinent deyildi, bütöv bir dəyərlər məkanı idi – hər anlamda. Hər halda biz belə düşünürdük.

Xoşagəlməz dialoq

Humboldt Universitetində bizim İnstitutdan (Slavistika) bir mərtəbə aşağıda Polonistika İnstitutu yerləşir, bu günlərdə bir kolleqa oradan biz tərəfə qəhvə içməyə təşrif buyurmuşdu. Qəhvə içib, Üzeyir bəyin bilgisayarda səsləndirdiyim ölməz “Şəbi-hicran” xoru sədaları altında söhbət edirdik. Təbii ki, söhbətin məcrası Azərbaycana yönələcəkdi.

– Sizin ölkənin adı xoşagəlməz məsələlərdə hallanır. Yəqin Avropa Birliyinə daxil olmaq şansınız olmayacaq, – polşalı həmkar xanım səsləndirdi.

Əvvəllər olsaydı etiraz etməyəcəkdim, amma indi söhbətin belə tona keçməsi məni əsəbiləşdirdi.

– Bəlkə belə deyək – bizimkilər heç ora daxil olmaq istəmir? Çünki istəsəydilər bir çox işi rahatca görərdilər, necə ki, indi görürlər. Avropa Şurası və s. kimi təşkilatlar bunu necə lazımdı sübut etdi.

– Anlamadım, necə yəni?

– Sizin bütün qurumları və rəsmiləri çox rahat satın almaq olur, onları Azərbaycanın pulundan başqa heç nə maraqlandırmır, əvvəllər deyəndə inanmırdım, amma gözümlə gördüm ki, bu qəhvəni içmək qədər asan imiş.

– Konkret nəyi nəzərdə tutursunuz?

– Siz deyəsən mətbuatla heç maraqlanmırsınız? O zaman maraqlanmadığınız mövzularda niyə mübahisə edirsiniz?

Həbibim, fəsli-güldür bu, axar sular bulanmazmı?

Deyəsən həmkar xanım incimişdi.

– Yaxşı, – dedim, – gəlin belə danışaq, sizin Avropa Birliyinə götürdüyünüz Şərqi Avropa ölkələrindən son 20 ildə Polşa istisna, hansı biri dayanıqlı iqtisadiyyat qura bilib? Rumıniya? Yoxsa Bolqarıstan? Macarıstan haqda indidən deyim ki, bizim muxtariyyətdir, Azərbaycan və Türkiyə nə desə, onu da edir, biləsiniz. Çexiya da turizm üzərində dayanıb, hərçənd ki, oranı ruslarla bizimkilər tamamən alıb, bunu da biləsiniz.

– Sizin ölkədə insan haqları məsələsi bəs?

– Əlbəttə, böyük problemlər mövcuddur, yaxşı bəs Rumıniyada necə? Bütün Avropa üçün fahişə istehsalı ilə məşğul olan ölkədə çox böyük insan haqları mövcuddur, eləmi?

– !

– Yaxşı, bəs vizadan “dəmir qapı” düzəldib başqa ölkələrin insanlarına belə bir sanksiya tətbiq etmək nədir, o da insan haqlarına aiddirmi? Özü də bunu ən çox dəstəkləyən elə Şərqi Avropadır deyəsən?

– Misal kimi deyə bilərəm ki, biz Qazaxıstana vizasız gedirik, bizim bir kolleqanın (Qazaxıstanlı polyak nəzərdə tutulu) anası vizasız gəlir, doğrudur onun “polyak kartı” var.

– Aha siz ora vizasız gedirsiniz, kolleqanın anasının da “polyak kartı” var deyə o da bura gələ bilər, siz “qızıl milyarda” aidsiniz, çox pakizə, bəs hansısa sıravi qazaxıstanlı –bayev necə, o da istəsə rahatca gələ bilərmi buralara?

– Bilmirəm doğrusu…

– Amma mən çox gözəl bilirəm ki, viza məhdudiyyəti mövcuddur və çoxu onu keçə bilmir. Keçmiş sovet ölkələrindən yalnız Gürcüstan, Ukrayna və Moldova xüsusi siyasi səbəblərdən bu lütfə layiq görülüb. Vətəndaşları rahatca gəlib buralarda nökər qismində çalışa bilər.

Sorun kim, bu nə sevdadır, bu sevdadan usanmazmı?

Üzeyir bəyin ruhu bağışlasın, bir zamanlar məşhur “Sənin olsun, sənin olsun” mahnısı düşür yada.

Sadəlöhvlük – məsumiyyət, yoxsa cinayət?

İnsan sadəlöhvlük üzündən özünü qınamalıdırmı? Axı bu hardasa məsumiyyətə yaxındır, bir zamanlar məsum idin deyə günahkar sayılmalısan?

Bəs Elçibəy kimdir, məsum ya cinayətkar? Çeçenlərə az qala sitayiş edən 25 il əvvəlki bizlər kimik? 31 il əvvəl Nemətin meydanında oturub-duran milyonluq kütlə kimdir? Bəs onillər bayağı “Rusiya dağılır” mantrasını seygah üstündə deyən görkəmli politoloq müəllim kimdir? Onun adını nə qoyaq indi?

Yaxşı, biz bir yana, 2013-cü ildə “Rusiya sadəcə kiçik regional oyunçudur” deyən, seçilən kimi də təcili Nobel ödülü alan Barack Obama kimdir görəsən? Bu sözləri ilə necə böyük səhv etdiyinin, nə qədər məsuliyyətsiz ifadələr işlətdiyinin fərqindədirmi heç olmazsa?

“Rusiya dağılacaq”, “1 millət filan qədər dövlət”, “Avropa”, “Qərb”, liberal dəyərlər.

Kimmiş bu gün bu liberal dünyanın dayaqları, Qərb ölkələrinin legitim rəhbərləri, Putinin, islam və “Çin təhlükəsi”nin qarşısında sipər kimi dayanmış sarsılmaz qayalar? Trump, Johnson, Makron, Merkel?

Həmin o tərifli Şərqi Avropada kimlərdir bəs? İfrat sağçılar, qatı millətçilər, liberalizmə çoxdan tüpürmüş Zeman, Orban, Andrzej Duda müəllim?

İlf və Petrovun məşhur “12 stul” romanındakı “Заграница нам поможет!” söhbətidir?  

Biz kimdən yardım istəyirdik, ilahi?

Gülmək üçün kiçik haşiyə: NATO-nun Allahının hekayəti. Hərbçi olmasam da dəqiq bilirəm ki, Nato adlı qurumun Allahı var. Mövcuddur. Qəşəng adı da var. Владимир Владимирович Путин. Natonun zırpıları – məmurlar, generallar, qərəz formalı kim varsa hamısı hər gün ona 5 rükət namaz qılır, rəsmən belədir. Çünki bu allah olmasa, onlar ac qalmışdılar.

Sovetlər dağılandan NATO məmurları-rəsmiləri amanın gününə qalmışdılar. Büdcə kəsilir, real düşmən artıq yoxdu, camaat da tam haqlı olaraq sual verir ki, siz kimə lazımsınız, funksiyanız bitdi, dağılışın da?! Taa bu yazıq generalların başına kül ələməkdən başqa bir işi qalmamışdı bu bədbaxtların ki, işsiz qalıb küçələrə tökülüşəcəkdilər. Nə qədər problem uydursalar da alımırdı ki, alınmırdı.

Əzabları çox çəkdi yazıqların, düz 2007-ci ildə Putinin “Münhen nitqi”nə qədər birtəhər “Əfqanıstan”-zad fırladıb durdular, o vaxtdan rahat nəfəs aldılar, sonra da ki, gəldi nə gəldi. O zamandan şükür, allahlarını yaxşı tanıyırlar, bilirlər kimə dua eləmək lazımdı ki, iraq-iraq bir də büdcə kəsilməsin ta heç zaman, allah o günü kimsəyə qismət eləməsin, aminato!

Nə etməli?

Azərbaycan artıq 28 ildir müstəqil dövlətdir. Necə dövlət alınıb, necə idarə olunur – bunlarda həm cəmiyyətin daxili anatomiyası, həm də regional geosiyasətin təsirləri, eyni zamanda enerji daşıyıcılarına (qeyri-)sahibliyimizin rolu şübhəsizdir.

Ölkədə kifayət qədər ağır sosial problemlər var, əhalinin yaşayış səviyyəsi ürəkaçan deyil. Qaçqınların problemləri indiyə kimi tam həllini tapmayıb, Qarabağ problemi isə 100 illik müharibəyə çevriləcək – yazmışdım bu haqda.

Tarixin gedişi ağırdır, bəzən astadır, bəzən ildırım sürətli, amma həmin “səhrada 40 il gəzdirilmək” söhbəti həqiqət imiş. Ölkədəki vəziyyəti qəflətən, hansısa möcüzə (“Rusiya dağılır”, “Qardaş dövlət (helikopteri verməyəndən gedir söhbət, biləsiz) bizə yardım edəcək”, “Qərb qoymaz” və s.) ilə dəyişmək mümkündürmü? Birmənalı – yox.

Ölkəni dəyişmək zərurəti şübhəsizdir. Artıq 2020-ci ilin astanasındayıq, yeni nəsil öz haqqını tələb edir. Amma ilk öncə özü dəyişməlidir, cəmiyyəti kökündən dəyişmək gərəkdir, bu haqda uzun illərdir yazırıq və nəhayət bunu hamı anlamalıdır.

Möcüzə olacaqmı, qəfil, ildırım sürəti ilə “fransız”a çevriləcəyikmi?    

Cəmiyyətə (süpürgəçidən prezidentə kimi hamıya, xüsusən “ziyalılara”, professura və AMEA, siyasi partiyalar və hərəkatlar, QHT və müxtəlif cəmiyyətlər – bir də bilmək gərəkdir ki, istisnalar yalnız ümumi təmayülün təsdiqidir) dərindən baxmaq bu sualın cavabı üçün kifayət edəcək. Şərqi Avropaya da diqqətli nəzər atmaq kifayətdir. Qərbə də bir göz atmaq pis olmaz.

Dəyişilmək zamanıdır, gərək 30 illik klişelərdən azad olaq daha, təpədən-dırnağa qədər, müstəsna olaraq maraqlardan ibarət olan dünyaya yetkin gözlərlə baxmağı öyrənək.

P.S. Elçibəydən üzr istəyirəm, indi yadıma düşdü o “dörd helikopter istədim vermədilər” məsələsi, ondan sonra söhbəti başa düşmüşdü müəllim, amma artıq çox gec idi.